XIX. yy. Azerbaycan divan şiirinin önderlerinden biridir. 9 haziran 1835’te Şamahı şehrinde doğdu. Babası Seyid Mehemmed din adamıydı ve Şamahi’nm saygıdeğer şahıslarından sayılırdı. Ama babasını küçük yaşlarında kaybettiğinden, Seyid Ezim, talim terbiyesini, ana taraftan dedesi olan Molla Hüseyn’in yanında, Dağıstan’ın Yaksay köyünde almıştı. Burada dedesinin nezareti altında Arap ve Fars dillerini öğrenmiş, 1852’de Şamahı’ya dönerek orta derecede dinî tahsil veren şehir medresesini bitirmişti. 1856T da tahsilini tamamlamak için Arabistan’a giden Seyid Ezim, önce Necef ve Bağdad’da, daha sonra ise Suriye’nin Şam şehrinde, yüksek dinî medreselerinde okumuştu. Arabistan’da olduğu dönemde, Hac ziyaretini de gerçekleştirmişti.
Ziyareti süresinde birkaç ay Kahire’de yaşayarak Arap âlimleri ve şairleriyle tanışmıştı. 1860 yılı başlarında vatanına dönen Seyid Ezim, yüksek din eğitimi görmesine rağmen din adamlığına ilgi göstermemiş, öğretmenlikle meşgul olmayı tercih etmişti. Şamahı’da kendi projesine uygun olarak, yeni usûlle ders okutulan bir mektep açmıştı. Eski “mollahana”lardan farklı olarak, bu mektepte Azerî Türkçesi ve Fars dilleri öğretilir, tarih, coğrafya, matematik ve başka bilimler hakkında genel bilgi verilirdi.
Kendisi de otuz yaşından sonra, Rus İmparatorluğu içerisinde Rus dilini bilmeden geçinmenin zorluğunu anlayan ve Türklerin kendi haklarını elde etmeleri için de Rus dilini bilmelerini önemli gören Seyid Ezim, daha sonra bu okulda Rus dili dersleri de vermeye başlamıştı. 1887’de Seyid Ezim’in mektebinde bulunmuş Rus eğitim memurlarının biri şöyle diyordu: “Hacı Seyid Ezim on sekkiz ildir ki, bu mektebi idare eder. Dağıstan’da ve Arabistan’da tahsil almıştır, Fars ve Arap dillerini ve bir nece Dağıstan lehçelerini bilir. O, birinci dereceli şair gibi tanınmaktadır. “Şirvan Hanlığının Tarihi” adlı bir eser de yazmışdır ki, hele indiye kadar yayınlanmamışdır.
Hacı Seyid Ezim Rus dilinde okuyub yazmağı başarır. Rus dilinde zorlukla konuşur, lakin iyi anlayır. Hetta Rus Edebiyatı ile de ilgilenir. Puşkin’in bir kaç şiirini Fars diline aktarmıştır. Onun okulunda öğrencilere Rus dili de talim edilir”. Milletin yegâne kurtuluş yolunu eğitimde gören Seyid Ezim Şirvânî, yeni ders kitaplarının yazılmasına da büyük önem verirdi. Bir taraftan Sadi’nin “Bostan” ve “Gülüstan” eserlerinden ve eğitici değeri olan diğer Fars kaynaklarında şiirleri Azerî Türkçesi’ne aktarır,
Öbür taraftansa, kendisi bu tür şiirler yazardı. Sonraları bu şiirleri bir antoloji haline getirmişse de, yayınlatamamıştı. Seyid Ezim Hoca’nm kaleminden çıkan; “Şeriet”, “Rcbiü’l-etfal” (“Uşakların baharı”), “Tacü’lkütub” (Kitablarm tacı”) adlı ders kitapları da yayınlanmamıştı. Seyid Ezim Şirvânî 1874-1878’de Şamahı’da Baku vilayeti din işleri meclisinin okulunda, Azerî Türkçesi ve şeriat hocası olarak 1878’den hayatının sonuna kadarsa aynı dersleri Şamahı şehir mektebinde okutmuştur. Onun öğrencileri içerisinde Türk-İslâm dünyasının büyük mizah şairi Sâbir (1862-1911) de vardı. Şair, doğum yeri Şamahı’nm yalnız eğitim hayatında değil, kültürel ve edebî hayatında da önemli rol oynamıştı. XIX.yy. 60. yılların sonunda Şamahı’da onun başkanlığıyla, “Beytü’s-Sefa” adlı şairler meclisi geniş faaliyet gösterirdi. Şamahı ve etraf bölgelerin şairlerini bünyesine alan “Beytü’sSefa” Azerbaycan’ın diğer bölgelerindeki edebî meclislerle sıkı ilişkiler kurmuştu ve o dönemde Azerbaycan genelinde şiirin yaygınlaşmasına, şairlerin karşılıklı ilişkilerine destek veren medenî birliklerden biriydi.
Çağdaşlarının hatıralarına göre Scyid Ezim; “çok hazırcavab, hafizeli, revan tebli, bilikli bir şair idi, meraklı ve tatlı sohbetleri ile hemişe meclisde iştirak edenlerin dikkatini kendi üzerine çekir ve ekser nallarda şiir yarışmalarında birincilik kazanırdı”. Seyid Ezim 1875’te Hesenbey Zerdâbi’nin başyazarlığıyla Bakü’de neşre başlayan ilk Azerbaycan gazetesi “Ekinci” nin faaliyetine ilk katılanlar arasında olmuş, bu gazetede toplumu kültüre ve eğitime davet eden, geriliği ve cahilliği eleştiren şiirlerini yayınlatmıştı. “Ekinci” kapatıldıktan sonra, “Ziya” ve “Keşkül” gazetelerinde aynı yönde şiirlerini yayınlatmış, fanatizme karşı mücadele vermişti.
Şairlikle bir arada ilmî araştırmalara da ilgi gösteren Şirvânî “Tarih-i Şirvan” adlı tarihî eserin yamsıra, Azerî, Fars, Türk, Rus şairleri hakkında kısa bilgi ve onların eserlerinden örnekler veren “Tezkire” nin müellifidir. Bu eserlerin hiç biri o dönemde yayınlanmamıştır. Seyid Ezim, Dîvan Edebiyatının bütün türlerinde şiirler yazmış, özellikle de Azerbaycan Edebiyatında, Fuzûli’den sonra gazelin ikinci büyük üstadı sayılmıştır. Gazelleri sayıca çok ve konu açısından farklıdır. Burada aşkı ve şarabı vasfeden, dinî hükümlere yer veren ve iki yüzlü riyakâr din adamlarına çatan, dinî ve felsefî anlam taşıyan gazellere rastgelmek mümkündür. Gazelleri dil, üslûp ve sanatkârlık açısından mükemmeldir. Seyid Ezim’in sanatında eğitici öğüt ve nasihat verici şiirler, Ezop tarzında temsiller, bir çok ibretli meseleyi açıklayan manzum hikayeler vb. tür ve konularda yazılmış eserler de önemli yer tutmaktadır. O, aynı zamanda, XIX .yy. Azerbaycan şiirinde sosyal konuları ele alan mizahî şiirin ilk örneklerini de ortaya koymuştur. O döneme kadar, daha çok şahsî karakter taşıyan ve yazarın şahsî intikam hissinden doğan, onun dert ve şikayetlerini ifade eden şiir türü hiciv, Seyid Ezim’in eserlerinde sosyal bir muhteva kazandı ve kamuoyunu düşündüren problemlerin eleştirilmesine yöneldi. Şair, sanat hayatının en coşkun devrinde, 1888’de vefat etdi ve Şamahı’daki “Sahandan” mezarlığında dcfnolundu.
-Eserleri–
Mecmue, Tiflis, 1895
Divan, Tebriz, 1895
Divan, Tebriz, 1897
QezeliyyatıSeyid Ezim Şirvanı, Bakü, 1902
Perişan, Tebriz, 1912
Seçilmiş Eserleri, Bakü,1930
Şiirler, Bakü, 1937
Seçilmiş Şiirleri (Mekteb kitabxanası seriyası), Bakü, 1948
Eserleri, I-II cildler, Bakü, 1950-1953
Seçilmiş Eserleri, I-II cildler, Bakü, 1960-1963
Qezeller, Bakü, 1960
Köpeye Ehsan, Bakü, 1965
Eserleri, 3 cildde, Bakü, 1967-1975
İbret Güzgüsü, Bakü, 1971
Temsiller, Menzum Hekayeler ve Oydüler, Bakü, 1979
Sekkiz Temsil, Bakü, 1975
Uşaqlarm Be-harı, Bakü, 1985
Öydüler, Menzum Mektublar, Hekayeler ve Gezeller, Bakü, 1989
Seçilmiş Eserleri, Bakü, 1990.
