Hoca Dehhânî
Hoca Dehhani, Horasanlı divan edebiyatı şairi ve bilim insanı.
Hayatı ve eserleri
Hoca Dehhani, 13. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında yaşamıştır. Hoca Dehhani’nin yaşamı ile ilgili belgesel bilgi hemen hemen bulunmamaktadır. Dehhani’nin sözcük anlamı nakışçıdır. Bu lakabın nasil verildiği bilinmemektedir. Elde bulunan tek belgesel bilgi, bilinen tek kasidesi içinde Horasan’dan Anadolu’ya geldiğini ve yine oraya dönmek istediğini bildiren beyittir.[1]
Yüz urup tapuna geldi icâzet ver ana şâhâ
Ki yine devletinde ben görem mülk-i Horâsânî
Ey şah, yüz sürerek huzuruna geldi(m), ona (bana) izin ver saltanatın sırasında Horasan memleketini yine göreyim.
13. yüzyılda yaşamış Hacı Bektâş-ı Velî (d. 1209 – ö. 1271)’nin makalelerini içeren Bahrü’l-Hakayik adlı eseri çeviren Habibe Hatiboğlu’na gore Hoca Dehhani diğer ünlü Türk şairleriyle birlikte anılmıştır. Hoca Dehhani’nin bir şiiri 14. yüzyıl başında hazırlanıp bitirilmiş olan Şeyhoğlu Mustafa’nın “Kenzü’l-Küberâ” adlı şair tezkeresi içinde bulunmaktadır. Ancak bu tezikerenin daha önce yazılmış tezikerelerden bir çeviri olduğu iddia edilmektedir. Böylece Hoca Dehhani’nin eserleri daha önceki tezikereciler tarafından biliniip anılması ve bazı şiirlerinin bulunması çok olasıdır.[2] 15. yüzyılda Ömer Bin Mezld’in şair tezikeresi olan Mecmuatü’n-nezair’de bulunur.[3]. 15. yüzyılda Eğridirli Hacı Kemal’in özellikle nazireler içeren şair tezkiresi “Camiu’n nezair” tezkiresinde şiir örneği bulunmaktadır.[1][4]
Hoca Dehhani’yi, modern çağlarda Türk edebiyat tarihine geri kazandıran Mehmet Fuat Köprülü olmuştur.[5][6] Mehmed Fuad Köprülü’ye göre şair, Horasan’dan Anadolu Selçuklu sultanı III. Alâeddin Keykubad döneminde (d. 1283 – 1302) Anadolu’ya gelip yerleşip ve bu devletin sarayına intisap etmiştir. Sarayda hükümdarın irfan ve eğlence meclislerine katılıp edebiyat katkıları yapmıştır. Karamannâme adlı bir tarih kitabını uyarlayarak hazırlayan ve 16. yüzyılda yayımlayan Sikari [7] Hoca Dehhani’nin II. Alâeddin Keykubad’ın isteğine uyarak Farsça olarak 20.000 beyitlik bir Selçuklu Şehnamesi hazırladığını yazdığını da bildirmiştir. Ancak bu eserin yazması günümüze kadar gelememiştir.
Mehmet Fuat Köprülü’nün bu yazılarını Hikmet İlaydin yeniden kritik olarak gözden geçirmiş ve verilen bazı bilgileri eleştirmiştir. Hoca Dehhani’nin tek kasidesinde yapilan telmihlere dayanarak Hikmet İlaydın, Hoca Dehhani’nin intisap ettigi Anadolu Selçuklu sultanının I. Alâeddin Keykubad (d. 1188 – ö.1237) olduğunu iddia etmiştir. Tarihçi Şikârî’nin Hoca Dehhani’ye atfettiği ve güya elimize geçmeyen Selçuklu Şehnamesi bu tarihçinin yanılması ile gerçekte böyle bir şehname eseri hazırlamış olan şair Kanii-yi Tussi’nin eseri ile karıştırma nedeni ile ortaya atıldığını dikkati çekmiştir.[8][9]
Modern edebiyat eleştirmeni Ömer Faruk Akun ise hem Mehmet Fuat Köprülü’nün hem de Hikmet İlaydın’ın Hoca Dehhani’nin yaşadığı dönem ile ilgili kasidesinden yanlış yorumlama faraziyeleri çıkardıklarını iddia ederek Hoca Dehhani’nin ölüm yılı olarak gösterdikleri 1351’de, Hoca Dehhani’nin hala yaşamda olduğunu iddia etmiştir.[1]
Hoca Dehhani bilinen ilk divan şairidir. Hoca Dehhani’nin günümüzde bilinen 9 gazeli ve 1 kasidesi bulunup toplam 74 beyitten oluşmaktadır. Mehmet Fuat Köprülü ilk kez, 2 gazeli ile kasidesinin bazı parçalarını yayımlamıştır. Bunlara sonra Omer bin Mezld’in nazirelerini içeren şair tezkiresinde bulunan 4 gazel daha eklenmiştir. Mecdut Mansuroğlu’nun İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bir nazireler tezikeresinden bulmuş olduğu ve Hoca Dehhani’ye ait olduğunu iddia ettiği 3 ek gazelin ise Hoca Dehhani’ye ait olup olmadığı tartışma yaratmıştır. Bunların 1 tanesinin Resmi’ye ve 2 tanesinin Kemalpaşazade’ye ait olduğu iddia edilmiştir. Ancak tüm bu eleştirilere rağmen bu ek 3 gazel Hoca Dehhani adı ile bastırılıp yayımlanmıştır.[1]
Mehmet Fuat Köprülü’nün işaret ettiğine göre Türk edebiyatında o zamana kadar dinsel ve tasavvufi konulara eğinilmesine ve tasavvuf şiirinin etkili olduğu bir coğrafyada yaşamasına karşın Hoca Dehhani şiirlerinde din dışı konulara yer vermiştir. Bu görüşe uygun olan nazım şekillerini Divan edebiyatına koymuş, gazel’in ve kaside’nin Türk edebiyatında ilk örneklerini vermiştir. Devrinin ve muhitinin sosyal yaşamını, yaşam, ahlâk, iman ve güzellik anlayışını anlatmıştır.
Hoca Dehhani’nin başlattığı Divan edebiyatının son temsilcisi Şeyh Galip sayılır.
Seçilmiş bir şiiri
Hoca Dehanni’nın şiirlerine örnek olarak “yok mi” mahlaslı su gazeli verilmektedir:
- Aceb bu derdümün dermânı yok mı
- Ya bu sabr itmegün oranı yok mı
- Yanaram mûmlayın başdan ayağa
- Nedür bu yanmağun pâyânı yok mı
- Güler düşmen benüm ağladığıma
- Aceb şol kâfirün îmânı yok mı
- Delübdür ciğerümi gamzen okı
- Ara yürekde gör peykânı yok mı
- Gözi hançerlerin boynuma çaldı
- Aceb ol zâlimün imânı yok mı
- Su gibi kanumı toprağa kardun
- Ne sanursın garîbün kanı yok mı
- Cemâl-i hüsnüne mağrûr olursın
- Kemâl-i hüsnünün noksânı yok mı
- Begüm Dehhânî ye ölmezdin öndin
- Tapuna irmeğe imkânı yok mu
-
Kaynakça
- ^ a b c d Ünver, İsmail (1998) “Hoca Dehhani” Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi. c.18 say. 187-188 Online: [1]
- ^ Turkedebiyati.org: Türk Dili ve Edebiyatı Dersleri Kaynak Sitesi (2007) Şeyhoğlu Mustafa Kimdir? Hayatı, Eserleri, Şiirleri Şeyhoğlu Mustafa (d. 1340- ö. 1401?), [2] Erişim:20-10-2016
- ^ Canpolat, Mustafa (1982) Omer Bin Mezid Mecmu-atü’n-nezrir, Ankara: TDK Yayınları, Ankara s.9.26-28.
- ^ Çetin Derdiyok. “Hoca Dehhani’nin Kasidesine Tematik Bir Bakış” (PDF). 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2012.
- ^ Kopruluzade Mehmed Fuad, (1926) “Selçukîler Devrinde Anadolu Şairleri, Hoca Dehhani”, Hayat C.1, S.l, Kanunu Evvel (Ocak) Ankara (Osmanlica)
- ^ M. Fuad Köprülü (1986), Türk Edebiyati Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat,.
- ^ En son modern versiyonu baskisi: Şikârî (ed. Metin Sözen, Necdet Sakaoğlu) (2005) Karamannâme, İstanbul: Karaman Valiliği, Karaman Belediyesi, ISBN 9755854835
- ^ İlaydin, Hikmet (1974) “Anadolu’da Klasik Türk Şiirinin Baslangici”, Turk Dili, Yıl 25, C.XXX, S.277, 1 Ekim Ankara, s.765-774
- ^ İlaydin, Hikmet (1978) “Dehhbni’nin Siirleri”, Omer Asim Aksoy Armagani Ankara: TDK s.138
