Türk-İslâm dünyasında ilk cumhuriyetin kurucusu, politikacı, gazeteci, yazar, edebiyat ve tarih uzmanıdır.
31 Ocak 1884’te Baku yakınlarındaki Novhanı köyünde doğdu. Babası Ahund Hacı Elekber, din adamı olsa da, çağdaş tahsilin önemini anlamış ve oğluna dinî değil, dünyevî tahsil vermeye çalışmıştı.
Memmed Emin, önce S.M.Ganizâde’nin müdür olduğu ikinci Rus Azerbaycan mektebinde okumuş, daha sonra Rusça eğitim veren Teknikî okulu bitirmişti. 18 yaşında siyasî hayata atılmış, 1902’de “Müselman Gençlik Teşkilatını” kurmuştu.
1903’te ilk şiiri “Şarkî-Rus” gazetesinde yayınlanmıştı. Daha sonra 1905-1907 yıllarında “Füyûzât” dergisine, “Hayat”, “İrşat” ve “Terakki” gazetelerine şiir ve makaleleri ile katılmış, bir süre “İrşad”m başyazarlığını yapmıştı. 1908’de, Azerbaycan’da millî şuurun yüceltilmesini, hürriyet ve bağımsızlık fikirlerini gündeme getiren “Karanlıkta Işıklar” draması sahneye konulmuş, aynı zamanda “Nâgahan Bela” adlı dram eserini tamamlamıştı.
Aynı yıl, çarlık Rusya’ sının hapis tehditlerinden korunmak için İran’a gitmek zorunda kalan Resûlzâde, burada Setterhan’m liderlik ettiği millî mücadeleye katılır. İran’ın, Avrupa eğitimi görmüş ileri görüşlü aydmlarıyla birlikte 1910’da, İran Demokrat Partisi’ni kurar. Bu partinin esas yayın organları olan “İrane-Nou” ve “İrane-Ahet” gazetelerinin başyazarı olur. “Modern Avropa gazet formasını ilk defa İran’a getiren M.E. Resûlzâde olmuşdur” (“Sühen” mec. 1955, N 4). Takibler sonucu İran’ı terketmek zorunda kalan Resûlzâde, 1911’de İstanbul’a gelir. Burada Ahmet Ağaoğlu, Alibey Hüseynzâde, Ziya Gökalp, Yusuf Akçura ile birlikte çalışır. “İran Türkleri” eserini “Türk Yurdu” dergisinde yayınlatır.
Panislâmizmin ideologu Şeyh Cemaleddin Efkânî’nin “Milli birlik felsefesi” eserini, Farsça’dan Türkçe’ye çevirir. 1913’te Rusya’daki genel aftan sonra Azerbaycan’a döner. Burada iki yıl önce temeli atılmış “Müsavat” partisine başkanlık eder, partinin yayın organı olan “Açık Söz” gazetesini kurar (1915). Bu dönemde yayınlanan yazılarında Türkçülük ideallerini davamlı şekilde tebliğ eder.
1917’de, Çarlık Rusya’sının çöküşünden sonra Memmed Emin, Azerî Türklerinin Bakü’de toplanan kurultayında ve aynı yılın Mayısında Moskova’da düzenlenen Rusya Müslümanlarının kurultayında, Rusya’nın konfederatif devlet şeklinde yeniden kurulması fikrini ortaya atar, Türk birliği fikrini gerçekleştirmeye çalışır. 1917 yılının sonbaharında, Rusya Kurucular Meclisine, Azerbaycan’dan ve Türkistan’dan üye seçilir. Aynı zamanda çökmüş imparatorluğu eski sınırları dahilinde diriltmek isteyenlere karşı çıkarak “Azerbaycan’a muhtariyyet” düşüncesini savunur.
28 Mayıs 1918’de kurulan Azerbaycan Cumhuriyetinin ve aynı yıl 7 Aralık’ta açılan Azerbaycan Parlamentosu’nun kurucusu Memmed Emin Resûlzâde’dir. 1919’da Bakü’de, Azerbaycan Üniversitesi’nin kurulması da Resûlzâde adıyla yakından ilgiliydi.
Zamanının son derece sınırlı oluşuna rağmen, üniversitede Osmanlı Edebiyatı Tarihi dersini okutmuştu.
1920 yılı Nisanında, Azerbaycan yeniden Bolşevik istilasına uğrayınca, Memmed Emin de Lahıç’ta tutuklanır. Bayıl cezaevine getirilir.
Eski arkadaşı 1907’de hayatını kurtardığı, şimdi ise Bolşevik yönetiminin liderlerinden biri olan Stalin, onu hapisten çıkarıp Moskova’ya getirir. Memmed Emin,Rusya Federasyonu Milletler Komiserliği’nin yayın şubesinde çalışır, aynı zamanda Şarkiyyat Enstitüsü’nde Fars dili hocalığı yapar. 1922’de, “Müsavat” partisinin yeraltı “Merkez komitesi”, Resûlzâde’nin Rusya’dan göçmesi kararını çıkarır.
Tatar millî harekatının liderlerinden olan, Petersburg imam-hatibi Musa Cerullah Bigiyev’in yardımıyla Finlandiya’ya kaçırılır. Bir süre Berlin’de yaşadıktan sonra 1923’te İstanbul’a gelir. Aynı yıl, burada onun başyazarlığıyla “Yeni Kafkasya” dergisi yayınlanmağa başlar.
“Azerbaycan Cumhuriyyeti” kitabı gün ışığına çıkar. Sonraki yıllarda Memmed Emin, “Azerî Türk’ü” (İstanbul, 1928-1931), “Odlu Yurt” (İstanbul, 1928-1930), “Bildiriş” (1929-1931), “İstiklâl” (Berlin, 1932-1934), “Kurtuluş” (Berlin 1934-1938) gibi mecmua ve gazetelerin kurucusu ve başyazarı olur.
İstanbul’da, Paris’te, Berlin’de, Varşova’da Azerbaycan millî mücadelesini anlatan kitapları, Türk, Rus, Alman, Fransız, Polyak, İngiliz dillerinde yayınlanır. Türkiye’de Türkçüler takip olununca ve dış Türkler problemi gündemden çıkarılınca, 1938’de Polonya’ya göçer. 1938-1940’ta Polonya’da, 1940- 1943’te Romanya’da yaşar. 1943-1944’te Hitler Almanya’sı yönetimiyle; SSCB’nin çökmesi halinde, Azerbaycan Cumhuriyyeti’nin yeniden kurulması konusunda görüşmeler yapar, bu arada nazi esir kamplarını dolaşarak, binlerle Türk kökenli savaş esirinin hayatının kurtarılmasına ve onların Türkiye’ye gönderilmesine vesile olur.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yeniden Türkiye’ye göçen Memmed Emin Resûlzâde, Ankara’da yerleşir. Burada “Azerbaycan Kültür Derneğini” kurar, politik faaliyyetler yanında edebiyat ve tarih alanlarında araştırmalarını devam ettirir. 1952’de, günümüze kadar yayın hayatını sürdürmüş olan “Azerbaycan” dergisini kurar ve hayatının sonuna kadar başyazarlığını yapar. Memmed Emin Resûlzâde, 6 Mart 1955’te Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi kliniğinde üç defa “Azerbaycan” kelimesini söyleyerek hayata gözlerini yummuş ve şehrin asrî mezarlığında toprağa verilmiştir. Onun ölümünden birkaç gün sonra eski mücadele arkadaşı, İran’ın Türk asılı siyasî önderlerinden Seyid Hesen Tağızâde “Sohen” dergisi sahifelerinde şöyle demişti: “Resûlzâde bütün hayatım boyu Şark dünyasında eşine rastlaşmadığım, mübaliğesiz söyleye bileceyim olağanüstü nadir insanlardan biri idi.
Memmed Emin Bey terbiyeli, kuvvetli ve sağlam mentik sahibi, temiz kalbi, doğru sözü, metaneti, tam anlamı ile dürüst, fikir yoluna derin bir iman besleyen fedakar, mücahid hamıya örnek olan bir insan idi. Belelerine zemanemizde, özellikle de bizim muhitimizde rast gelmek esla mümkün değildir”. Azerbaycan millî mücadelesinin lideri, edebiyat, fikir ve politika adamı Memmed Emin Resûlzâde’nin adı, faaliyeti ve kitapları 70 yıl boyunca Azerbaycan’da yasaklanmıştı.
Sovyet rejimi onun kısasını ailesinden almıştı. 1937’de oğlu Resul kurşuna dizilmiş, akrabalarının bir kısmı mahvedilmiş, bir kısmı ise Kazakistan’a sürülmüştü.
Eserleri:
“E’tidaliyyun” Partisinin Tenkiti , 1910
Seadeti-Beşer 1911
Acı Bir Hayat 1912
Şekli-İdare Hakkında İki Bakış 1917
Azerbaycan Cumhuriyeti. Keyfiyyeti Teşekkülü ve İndiki Veziyyeti , 1923
Esrimizin Siyavuşu , 1925
Kafkasya Türkleri , 1928
Kafkaz Problemi İle Elakedar Olarak Panturanizm ,1930
Azerbaycan Cumhuriyeti Hakkında , 1933
Azerbaycan Problemi , 1938
Azerbaycan’ın Hürriyyet Savaşı, 1939
Azerbaycan’ın Kültür Gelenekleri ,1949
Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı , 1950
Çağdaş Azerbaycan Tarihi , 1951
Büyük Azerbaycan Şairi Nizami ,1951
Milli Tesanüd , 1978
Kafkaz Problemi İle Elakedar ,1985
Esrimizin Siyavuşu ,1989
Azerbaycan Cumhuriyeti ,1990
Azerbaycan Cumhuriyeti ,1990
Büyük Azerbaycan Şairi Nizami , 1991
Esrimizin Siyavuşu Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı Çağdaş Azerbaycan Tarihi ,1991.
