İSTİHLÂS-I VATAN CEMİYETİ

Yazan : Prof. Dr. Selçuk URAL 

Bu cemiyet, Elviye-i Selase’deki teşkilatlanma hareketinin parçası olarak İttihat ve Terakki Fırkası’nın Anadolu’da gizli teşkilatlar kurulması yönündeki talimatın sonucunda ortaya çıkmıştır [1].

Süleyman Necati (Güneri); Dursunbeyzâde Cevad, Küçük Kâzım (Yurdalan) ve Hüseyin Avni (Ulaş) Beyler ile birlikte Erzurum’daki teşkilat hareketinde yer alan isimlerden biridir. Konya’da İttihat ve Terakki Okulları Müdürlüğü’nde bulunduğu sırada Hilmi Bey’den Erzurum’da açılacak olan Sultanînin başına geçmesini isteyen 7 Temmuz 1918 tarihli bir mektup aldı. Arkadaşı Yüzbaşı Nalbandoğlu İsmail Hakkı Bey ile birlikte Erzurum’a dönerken Trabzon’da Kâzım (Yurdalan) Bey ile görüşmüş ve buradaki çalışmalardan etkilenmiştir. Süleyman Necati Bey, Erzurum’a geldikten kısa
bir süre sonra gizli teşkilat kurmakla görevlendirilen Filibeli Hilmi Bey de Erzurum’a ulaştı.

Süleyman Necati Bey, Mütarekenin doğu vilayetlerinin parçalanmasına yol açacağına inandığı için Hastane Baştabibi Doktor Fuat Sabit, 3. Tümen Komutanı Halid ve İsmail Hakkı Beylerle görüşerek bir cemiyet kurmaya karar verdi ve cemiyetin nizamnâme ve beyannamesini hazırladı. Başlangıçta cemiyetin resmî bir surette açılması düşünülerek Vali Münir Bey’e başvuruldu. Süleyman Necati Bey, Vali Münir Bey, Belediye Başkanı Zakir Bey, Müftü Sadık Efendi ve Emniyet Müdürü Zeki Bey’in kâh destekleyen, kâh tereddüt gösteren tavırlarına karşı, halkı belediye binasında toplayarak siyasi ve askeri olaylar hakkında bilgilendirmeye ve milli teşkilatlanmanın zeminini kuvvetlendirmeye çalıştı.

Erzurum Polis Müdürü Zeki Bey, Süleyman Necati Bey’in bir İttihatçı olduğunu ve Hükümetin bunların aleyhinde bulunduğunu öne sürerek Vali Bey’den onun tutuklanmasını talep etti. Ancak toplantıların yapılmaması ve Necati Bey’in çalışmalarının engellenmesi hususunda onay alabildi.

Müftü Sadık Efendi de Süleyman Necati Bey’e tepki gösterenlerin başında geliyordu. Ordu’nun, hükümetin ve padişahın memleketin başında olduğunu ifade ederek onu İttihatçılıkla suçlamıştır. Süleyman Necati Bey, bu şartlar altında çalışılamayacağına, gizli teşkilât yapılması gerektiğine inanmıştır.

İstihlâs-ı Vatan Cemiyeti’nin ilk merkez heyetinde Nalbandzâde İsmail Hakkı, emekli Binbaşı İdris Beyler ve Alay Müftüsü Nusret Efendi bulunuyordu. Bir müddet sonra Nusret Efendi Bolu’ya, İdris Bey de ticaret için köylere gitmiş olduğundan Süleyman Necati ve İsmail Hakkı Beyler merkezde yalnız kalmışlardı. Teşkilat, Elviye-i Selâse’deki teşkilatlarla haberleşmesine karşın Erzurum’da etkili siyasi bir faaliyetin içerisinde olamamıştır. [2]
.