TRABZON MUHAFAZA-İ HUKUK-I CEMİYETİ

 Yazan : Prof. Dr. Selçuk URAL 

Trabzon, Rum ve Ermeni taleplerinin odağında yer alan vilayetlerden biriydi. İttihat ve Terakki Trabzon da dahil olmak üzere doğu vilayetlerinin elden çıkmasını önlemeye matuf teşkilatlar kurmak üzere bazı isimleri (Yenibahçeli Nail Bey’i Batum’a, Filibeli Hilmi Bey’i Erzurum’a, Tüccardan Cafer Bey’i Trabzon’a) görevlendirse de fiili adım İkinci Ardahan Kongresi’nde (3-5 Ocak 1919) atıldı. [1]


17/18 Ocak 1919’da Kars’ta gerçekleştirilen kongrede Alay komutanı Ali Rıza Bey (daha sonra Trabzon Mevki Komutanı olacaktır) ve Barutçuzâde Hacı Ahmet Efendi Trabzon’da teşkilatı kurmakla görevlendirildi [2]. Ali Rıza Bey ve Hacı Ahmet Efendi’nin özverili çalışmaları ve halkın desteğiyle 12 Şubat 1919’da Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti kuruldu [3].

Cemiyetin kurucuları Nemlizâde Sabri, Eyüpzâde İzzet, Murathanzâde Ziya, Abanozzâde Hüseyin, Eyüpzâde Ömer Fevzi, Hacıalihafızzâde Mehmet Salih, Molla Bekirzâde Mehmet Avni ve Müftüzâde Hacı Mehmet Efendilerden oluşuyordu. [4]

Cemiyetin çabalarına Barutçuzâde Faik Ahmet Bey’in başyazarlığını yaptığı İstikbal gazetesi büyük destek verdi. Gazetenin milli hareket ve teşkilatlanma yönündeki yayınları halk üzerinde olumlu etkiler yaptı. Bu sayede cemiyet, İtilaf temsilcilerinin ve Rum azınlığın çabalarına rağmen vilayetin önemli merkezlerinde şubeler açabildi [5]. Cemiyetin çalışmaları Karabekir Paşa tarafından içtenlikle desteklendi. Paşa, Trabzon’da kaldığı süre içerisinde cemiyetin yetkilileriyle sık sık bir araya geldi. Milli Mücadele hususunda yılgınlığa düşmemelerini telkin etti ve onlara her türlü yardımı yapacağına dair söz verdi [6].

Cemiyet, Erzurum Kongresi öncesi iki mahalli kongreyi gerçekleştirdi. 23 Şubat’ta yapılan ilk kongrede barışla ilgili hususlar ele alınarak toplanan paraların Paris Konferansı’na gönderilmesi düşünülen heyete tahsis edilmesine ve teşkilatın köylere kadar genişletilmesine ve harcanmasına karar verildi. Cemiyet İstanbul basınının dikkatini Trabzon’da yaşanan siyasi olaylara çekebilmek ve bu konuda girişimlerde bulunmak üzere üç kişilik bir heyet teşekkül ettirdi. Bunlar Hatibzâde Emin, Eyüpzâde Ömer Fevzi ve Hacı Alizâde İsmail Beyler idi. Heyet İstanbul’da kaldığı süre içerisinde hükümete iki muhtıra verdi. 19 Nisan 1919 verilen ilk muhtırada Trabzon Vilayeti’nin sosyal, kültürel ve ekonomik sorunlarının çözümüne yönelik öneriler dile getirildi [7]. İkincisi ise Türklerin bölgede çoğunluğu teşkil ettiğini ispata yönelik nüfus bilgilerini içeriyordu [8].

Trabzon İzmir’in işgaline tepki gösteren vilayetlerden biriydi. Trabzon’un ileri gelenleri, cemiyetin öncülüğünde 16 Mayıs’ta Belediye binasında bir araya gelerek işgali protesto etti. Toplantıda miting yapılması kararlaştırıldı. Fakat daha sonra Rumların olay çıkartmalarından endişe edilerek vazgeçildi [9]. 16 Mayıs’ta Ordulular da Belediye başkanı Hacı İzzet Bey imzasıyla Sadarete gönderdikleri telgrafla işgali protesto ettiler. Bunu 17 Mayıs’ta Giresunluların mitingi izledi. Maçka’dan 18 Mayıs’ta, Tirebolu’dan  19 Mayıs’ta, Ünye’den 21 Mayıs’ta gönderilen telgraflarla da işgal protesto edildi [10].

Cemiyetin ikinci kongresi 22 Mayıs 1919’da yapıldı. İşgallere karşı silahlı mücadele ve diğer cemiyetlerin katılımıyla bölgesel kongre düzenlenmesine karar verildi. Bu amaçla Erzurum, Van, Diyarbakır, Bitlis, Elazığ ve Sivas Müdafaa-ı Hukuk Cemiyetleri’ne telgraflar gönderildi. Aynı tarihte Erzurum’dan benzer bir teklif geldi. Bu şekilde bölgesel kongre için ilk temas kurulmuş oldu. Taraflar arasında kısa süren görüşmelerin ardından bölgesel kongrenin Erzurum’da yapılmasına karar verildi [11].

23 Temmuz 1919’da Erzurum Kongresine katılan cemiyet, Rize, Gümüşhane, Giresun ve Ordu şubeleriyle birlikte alınan karar gereği Şarkî Anadolu Müdafaa-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’ne dahil oldu.

DİPNOTLAR:

  1. Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, s.197; Dayı, a.g.e, s.96; Gökdemir, a.g.e, s.79.
  2. Ertürk, a.g.e, s.198.
  3. Yücel Özkaya, “Ulusal Bağımsızlık Savaşı Boyunca Yararlı ve Zararlı Cemiyetler”, AAMD, IV/10 (1987), s.154.
  4. Atatürk, Nutuk, III, s.903; Tunaya, a.g.e, s.506; Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, s.18.
  5. Gazete, cemiyetin kuruluşunu 15 Şubat sayısında büyük bir sevinçle duyurdu. Erzurum Kongresi’ni ülkenin kurtuluşu noktasında önemli bir adım olarak görmekteydi. Cemiyetin bu yöndeki çalışmalarını gönülden destekledi. Gazete Rum gazetelerinin –Ebuhi ve Farosianadolis- yanı sıra Ömer Fevzi’nin idare ettiği Selamet gazetesinin yıkıcı propaganda ve yayınlarına karşı mücadele etti. Bolşevik fikrine muhalif olan gazete bu cereyanı ülkenin geleceği açısından tehlikeli bulmaktaydı (Ömer Sami Coşar, a.g.e, İstanbul 1964, s.216-222; Hüseyin Albayrak, “Milli Mücadele’de Trabzon Basını ve İstikbâl Gazetesi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon 1999, s.563-567; Mesut Çapa, “Milli Mücadele Döneminde İstikbâl Gazetesi”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:10, s.140-160).
  6. Karabekir, a.g.e, s.56-57.
  7. BOA, DH/İ-UM, E-51/74.
  8. Muhtıra hakkında geniş bilgi için bkz: M. Hanefi Bostan, “Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Doğu Karadeniz Bölgesinde Yaşayanların Türk Olduğuna Dair Muhtırası”, Milli Mücadele’de Giresun, İstanbul 1999, s.35-57.
  9. Atatürk, Nutuk III, s.912.
  10. Özel, a.g.e, s.71.
  11. Tunaya, a.g.e, s.507

KAYNAK

Ural, P . “MİLLİ MÜCADELENİN BAŞLARINDA DOĞU’DA MİLLİ TEŞKİLATLANMA VE HUSUSİYETLERİ / EAST AT THE BEGINNING OF THE TURKISH NATIONAL STRUGGLE: National Patriotic Organizations and Their Characteristics” . Karadeniz İncelemeleri Dergisi 13 (2012 ): 59-80 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/kid/issue/10136/124648>

 

Reklam (#YSR)