BİÇİMBİRİM NEDİR?

HAZIRLAYAN : HAKAN GÜLER 

İMER, Kamile; KOCAMAN, Ahmet; ÖZSOY, A. Sumru (2019). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.

“Dilde anlamlı en küçük birim; örn: Kitap, masa, gözlük /kitaplar, masalar, gözlükler tümü de tek tek sözcükler olmakla birlikte çoğul eki alan ikinci kümedeki sözcükler iki biçimbirimden oluşurlar: kitap + çoğul → kitaplar. Biçimbirimler bağımlı ve bağımsız olmak üzere iki kümeye ayrılırlar. Yukarıdaki örneklerde kitap, masa, gözlük bağımsız biçimbirimlerdir, {-lAr} çoğul eki bağımlı biçimbirimdir.” (İmer vd. 2019: 54).

HUBER, Emel (2013). Dilbilime Giriş. İstanbul: Yabancıdil Yayınları

Huber, biçimbirimi üst başlık olarak değil, Anlambirim adını verdiği en küçük anlamlı birimlerin bir alt başlığı olarak kabul eder. Anlambirimin biçimbirimle birlikte diğer alt başlığı ise sözlükbirimdir. Örneğin, çantalar sözcüğünde iki anlambirim bulunur. Bunlardan birincisi çanta sözcüğüdür ve çanta sözcüğü -lar anlambirimi olmadan da kullanılabilir. Bu yüzden bu tür anlambirimlere sözlükbirim denir. lAr anlambirim ise tek başına kullanılamaz, yalnızca sözlükbirimle birlikte kullanılabilir, işlevi sözdizimseldir. Bu nedenle dildeki yeri sözlük değil, dilbilgisidir. Bu tür anlambirimlere ise biçimbirim adı verilir. Biçimbirimler ilkesel olarak eklerdir. Yani üstkavram anlambirimdir, onun altkavramları ise sözlükbirim ve biçimbirimdir. Huber’in benimsediği sınıflandırma 1960 yılında Andre Martinet tarafından kullanımsal/işlevsel ölçütle yapmış olduğu üçlü tasniftir (Huber 2013: 185-186).

DEMİRCİ, Kerim (2015). Türkoloji İçin Dilbilim. Ankara: Anı Yayıncılık

Demirci biçimbirim yerine morfem terimini kullanır ve morfemi “dilde anlamsızlaşacağı için yapısal olarak daha fazla bölünemeyen, kullanıldığı yerde ya anlam taşıyan veya dilbilgisel görev üstlenebilen en küçük yapı” olarak tanımlar. Babası Erzurumludur cümlesi, baba-sı Erzurum-lu-dur şeklinde morfemlerine ayrılır. Demirci, tüm fiil ve isim kökleriyle birlikte yapım ve çekim eklerinin bütününün morfem olduğunu belirtir. Bağımlı ve bağımsız biçimbirimler olmak üzere iki altbaşlıkta inceler: Bağımsız biçimbirim tek başına söylendiğinde semantik derinliği fazla olan, zihinde bir anlam ifade eden biçimbirimlerdir. Bu biçimbirimler anlam taşıyıcıdırlar. Sözlüklerde madde başı olabildikleri için bunlara sözlüksel biçimbirim de denilebilir. İsim ve fiil kökleri bağımsız biçimbirimdir. Fakat bağımsız biçimbirimleri de bağımsızlık derecesine göre kendi içinde bir tasnife tabi tutmak gerekir. Örneğin isimler fiillere göre daha bağımsız biçimbirimlerdir. Ev sözcüğü daha bağımsızken al- fiili daha bağımlıdır. Bu fiil çekimlendiğinde mesela al-dı-m daha bitmemiş bir anlam kazanır. Demekki fiil kökleri çekim olayına bağımlı köklerdir. Bu da bitmişlik ve bitmemişlikle alakalıdır. Bağımlı biçimbirimler ise bağımsız biçimbirimlere bağlandığında anlam kazanırlar. Yapım ve çekim ekleri bağımlı biçimbirimlerdir. Anlamsal değerden ziyade dilbilgisel değer taşırlar.

Demirci, bağımlı ve bağımsız olma durumlarını değerlendirirken dilbilgiselleşmeye de değinir ve dilde bazı bağımsız biçimbirimlerin zamanla bağımlı biçimbirimler haline dönüşebilme potansiyeli taşıdığını vurgular. Bu tür biçimbirimsel değişime dilbilgiselleşme adı verilir (Demirci 2015: 131-135).

EKER, Süer (2015). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.

Eker biçimbirimler için, “biçim bilgisinde temel birim, biçimbirimdir. Ses bilgisindeki ses birimin paraleli biçim bilgisinde biçim birimdir. Her biçim birim bir anlatımdaki söze dönüşmüş, bireyselleşmiş en küçük anlamlı birimin taşıyıcısıdır. Biçimbirim terimi, geleneksel dil bilgisinde sözcük ve ek kavramlarını birlikte ifade etmektedir. Yani biçim birim sözcük ya da ek olabilir. Örneğin, evlilikten sözcüğü 4 biçim birimden oluşur: ev-li-lik-ten. Biçim birimler ilişkileri bakımından, bağımlı (ekler) ve bağımsız (sözcükler); işlevleri bakımından ise anlamsal (sözlüksel) ve görevsel biçim birimler olmak üzere iki ana kategoride değerlendirilir. Eylemler; ad, sıfat ve zarf sözlüksel bağımsız biçimbirimlerdir. Görevsel bağımsız biçimbirimler ise zamir, edat vb.dir. Görevsel bağımlı biçim birimler ise çekim ekleri ve yapım ekleridir. Bağımlı biçimbirimler tek başlarına kullanılamaz. Bağımsız biçimbirimler ise tek başlarına ya da bağımlı biçim birimlerle birlikte kullanılabilir. Bağımlı biçimbirimlerin iki görevi vardır: üretim ve çekim. “ açıklamasını yapar (Eker 2015: 254-255)

AYDIN, Mehmet (2014). Dilbilim El Kitabı. İstanbul: Akademik Kitaplar.

Aydın kendi tanımını yapmamış bunun yerine yapılan tanım ve tasniflerden bahsetmiştir: “Martinet, biçimbirim ve sözlükbirimlerin tümüne moneme (anlambirim) adını vermiştir. Biçimbirim sesbirimle örtüşebilir, tek bir sesbirim bir biçimbirimi karşılayabilir. Türkçedeki III.şahıs zamiri ‘o’ birinci şahıs bildiren ‘-m’ gibi. Biçimbirim kelimeyle de örtüşebilir ama örtüşmek zorunda değildir. Biçimbirimler parçalama ve öbeklemeyle sınıflara ayrılır. Bir bakıma Türkçedeki herhangi bir ek ve herhangi bir kelime biçimbirim sayılabilir. Türkçedeki biçimbirimleri Oya Adalı öncül-ardıl, özgür-bağımlı ve sözlüksel-görevsel gibi bir sınıflamaya tabii tutuyor. Efrasyap Gemalmaz da 1-Anlam Unsurları: Bağımsız anlam unsurları ve bağımlı anlam unsurları, 2-Görev Unsurları: Bağımsız görev unsurları ve bağımlı görev unsurları şeklinde sınıflandırıyor. “ (Aydın 2014: 74-759)

TOKLU, Osman (2018). Dilbilime Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.

Toklu’ya göre biçimbirim “bir dilin en küçük anlam taşıyıcı parçasıdır. Tek tek işlevleri belirlenmiş, buna göre çeşitli ulam bölümlemeleri içerisinde yerini almış parçalardır” şeklinde tanımlıyor. Sınırlı sayıda bulunan dilbilgisel biçimbirimler, dilde kendilerinden nicelik açısından çok daha büyük ve üretime açık özelliğe sahip grubu oluşturan sözcüksel biçimbirimler arasında sözdizimsel ilişkiyi sağlarlar. Dilbilgisel biçimbirimlerin dilbilgisel bilgileri, anlamları taşımaları nedeniyle birer gösterge olarak anlam yanlarının olması doğaldır. Ancak anlamsal içeriği çoğunlukla bir sözcüksel biçimbirimle birlikte kullanımla ortaya çıkar. Bu açıdan bakıldığında dilbilgisel biçimbirimlerin birçoğu kendi başına bulunmayan, bağımlı biçimbirimlerdir. Ancak tek başına işlevini gerçekleştiren dilbilgisel biçimbirimler de vardır. İlgeçlerin büyük bir bölümü, kişi zamirleri bu tür biçimbirimlerdendir. Bir tümcede tek başlarına kullanılabilen biçimbirimlere ise bağımsız biçimbirimler denir. Genellikle adlar, sıfatlar, zarflar, zamirler, edatlar vs. bağımsız biçimbirimler olarak kabul edilirler. Biçimbirimlerin bağımlı-bağımsız olmaları dışında diğer bir ölçütü ise işlevlerine göre yapılır. Buna göre belirli bir sözlüksel anlamı olan, ait oldukları dilin sözlüklerinde bulunabilen biçimbirimlere sözcüksel biçimbirim adı verilir. Adlar, sıfatlar ve eylemler bu gruptadır. Dilbilgisel biçimbirimler ise çeşitli dilbilgisi ulamlarını taşıma görevi yüklenmişlerdir. Örnek olarak; deniz sözcüğü bağımsız sözcüksel biçimbirim; gibi edatı bağımsız dilbilgisel biçimbirim, gel- fiili bağımlı sözcüksel biçimbirim, +lIk eki ise bağımlı dilbilgisel biçimbirimdir (Toklu 2018: 67-77).

GENEL DEĞERLENDİRME

Bir dilde hiyerarşik halkanın ilk zincirini sesbirimler oluşturur. Sesbirimler bir araya gelerek biçimbirimleri, biçimbirimler bir araya gelerek metinleri oluşturur. Ancak burada bazı biçimbirimlerin aynı zamanda sesbirim olduğunu da belirtmek gerekir. Örneğin “o” zamiri hem sesbirim hem de biçimbirimdir.

Bunun dışında bazı ekler de yine hem sesbirim hem biçimbirim özelliği gösterir. Ancak bu her biçimbirimin aynı zamanda sesbirim olduğuna bir kanıt değildir. Elbette bütün biçimbirimler sesbirimlerden oluşur fakat her sesbirim biçimbirimdir demek de her biçimbirim sesbirimdir demek kadar yanlıştır.

Burada değinilmesi gereken ikinci bir konu, bir araya gelişlerin başıbozuk bir yapı şeklinde değil dilin kendine ait sistematiği içerinde oluşmasıdır. Bu sistematik içerisinde biçimbirimler en küçük anlam taşıyıcı unsurlar olması sebebiyle önem arz ederler. Biçimbirimler en kısa tabirle “bir dilde anlam taşıyıcı özelliğe sahip en küçük parça” şeklinde tanımlanır.

Biçimbirimin tanımı konusunda araştırmacılar arasında genel olarak bir ittifaktan bahsedilebilir. Biçimbirim,  İmer vd. (2019: 54)’de “Dilde anlamlı en küçük birim; örn: Kitap, masa, gözlük /kitaplar, masalar, gözlükler tümü de tek tek sözcükler olmakla birlikte çoğul eki alan ikinci kümedeki sözcükler iki biçimbirimden oluşurlar: kitap + çoğul → kitaplar”; Demirci (2015: 131-135)’te “dilde anlamsızlaşacağı için yapısal olarak daha fazla bölünemeyen, kullanıldığı yerde ya anlam taşıyan veya dilbilgisel görev üstlenebilen en küçük yapı”; Eker (2015: 254-255)’te “biçim bilgisinde temel birim, biçimbirimdir. Ses bilgisindeki ses birimin paraleli biçim bilgisinde biçim birimdir.

Her biçim birim bir anlatımdaki söze dönüşmüş, bireyselleşmiş en küçük anlamlı birimin taşıyıcısıdır”; Toklu (2018: 67-77)’de “bir dilin en küçük anlam taşıyıcı parçasıdır. Tek tek işlevleri belirlenmiş, buna göre çeşitli ulam bölümlemeleri içerisinde yerini almış parçalardır” şeklinde tanımlanır. Huber (2013: 185-186)’de ise Andre Martinet’in yaptığı üçlü ayrımın izleri görülür. Huber, biçimbirimi üst başlık olarak değil, Anlambirim adını verdiği en küçük anlamlı birimlerin bir alt başlığı olarak kabul eder. Anlambirimin biçimbirimle birlikte diğer alt başlığı ise sözlükbirimdir. İmer vd. (2019), Demirci (2015), Eker (2015) ve Toklu (2018)’de genel anlamda biçimbirimlerin en küçük anlam taşıyıcı unsur olduğu ve eklerin biçimbirim olabileceği gibi sözcüklerin de biçimbirim olarak değerlendirilebileceği üzerinde durulur.  Huber (2013)’de ise Andre Martinet tarafından yapılan üçlü ayrım (Anlambirim, Sözlükbirim, Biçimbirim) esas alınmıştır. Huber (2013) anlambirimin üst kavram, sözlükbirim ve biçimbirimin ise onun alt kavramları olduğunu belirtir. Ayrıca diğerlerinden farklı bir görüş olarak biçimbirimleri yalnızca ekler sözlükbirimleri ise yalnızca sözcükler olarak kabul eder. Biçimbirimlerin tasnifi konusunda dilbilimciler arasında tam anlamıyla olmasa da genel bir ittifak söz konusudur.

Birbirleri arasında terim kullanımı noktasında farklı görüşler bulunsa da genel kabul gören tasnif; bağımlı-bağımsız ve anlamsal-görevsel biçimbirimler şeklindedir. Bu tasniften; bağımlı-görevsel (-lIk eki); bağımsız-anlamsal (ev, al-), bağımsız-görevsel (gibi) şeklinde bir alt tasnif de ortaya çıkmaktadır. Türkçede dilbilgisel unsurların farklı işlevleri vardır. Biçimbirimler sınıflandırılırken bu işlevler dikkate alınmalıdır. Fiillerin bağımlı biçimbirim mi bağımsız biçimbirim mi oldukları konusunda görüş ayrılıkları bulunmaktadır. Örneğin Kır- fiili bitmişlik bildirmesi gereken bir cümlede bitmişlik bildiren bir biçimbirimle bağlamadan bu cümle anlamını kazanmış olmaz. Bu yüzden kır- fiili -DI biçimbirimine ihtiyaç duyar. Bu ihtiyaç beraberinde bir bağımlılık doğurur. Ancak bu bağımlılık -DI biçimbiriminin kır- fiiline olan bağımlılığından daha azdır.

Bu bize bağımsız ve bağımlı biçimbirimlerin farklı bağımlılık derecelerinin olduğunu gösterir. Bu durumu göz ardı ederek fiilleri bağımsız biçimbirim olarak değerlendirmek tasnifi karmaşıklıktan kurtaracaktır. Bu durumda fiiler bağımsız biçimbirim olarak değerlendirilmelidir. Kır- fiilini farklı bir işleviyle ele alalım. Kır- fiilinin Türkçe sözlükte bir karşılığı vardır. Yani bir anlam belirtir. Cümle içinde kullanıldığında cümlede yapılan işi gösterir. Bu yönüyle kır- fiili anlamsal değeri olan bir biçimbirimdir. Bu iki işlevi özünde barındırması onu bağımsız-anlamsal biçimbirim yapar. Aynı yöntemle ocak kelimesini inceleyelim. Ocak kelimesi cümle içerisinde ek alarak ya da almayarak kullanılabilir. Yani herhangi bir bağımlılığı yok. Bu özelliği onun bağımsız bir biçimbirim olarak değerlendirilmesine olanak sağlar. ocak kelimesi Türkçe sözlükte madde başı olarak geçer. Tek başına bir anlam ifade edebilir. Bu yönü ise onun anlamsal bir biçimbirim olduğunu kanıtlar. Buradan çıkan sonuç ocak kelimesinin bağımsız-anlamsal biçimbirim olduğunu gösterir. -lIk ekini ele alalım. -lIk eki ancak bağımsız-anlamsal bir biçimbirime bağlanırsa anlam kazanır. Bu onun bağımlı bir biçimbirim olduğunu gösterir. Yine -lIk ekinin bir görevi vardır. Bu görev onu görevsel bir biçimbirim yapar.

Neticede -lIk eki bir bağımlı-görevsel biçimbirim olarak değerlendirilir. için edatını ele alırsak, onun da başka bir biçimbilimsel birliğe ihtiyaç duymadığını ve kullanıldığında kendisine verilen görevi yerine getirdiğini görürüz. Bundan dolayı için edatı bağımsız-görevsel biçimbirim özelliği taşır. Yalnızca Andre Martinet ve onun takipçilerinin tasnifi diğerlerine göre farklıdır. Martinet üçlü ayrım yöntemini kullanır. Ona göre bir üst kavram ve iki alt kavram vardır. Üst kavramı anlambirim olarak adlandırır. Anlambirimin eklerle ilgili olan alt kavramına biçimbirim, sözcüklerle ilgili olan alt kavramına ise sözlükbirim adını verir. Bu iki alt kavramın birlikte kullanılmasıyla anlambirim oluşur. Örneğin, kitaplar sözcüğü bir anlambirimdir. Bu anlambirimi oluşturan ise kitap sözlükbirimi ve +lAr biçimbirimidir.