Ağrı
| Ağrı | |
|---|---|
|
İl |
|
| Ülke | Türkiye |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu |
| İdare | |
| • Vali | Süleyman Elban |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 11,376 km² (4.392 mil²) |
| Nüfus | |
| • Toplam | 549.435 |
| • Kır | 249.807 |
| • Şehir | 299.628 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (UDAZD) |
| İl alan kodu | 472 |
| İl plaka kodu | 04 |
|
Resmî site agri.gov.tr |
|
Ağrı (Kürtçe: Agirî), Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan bir ildir. Adını kısmen sınırları içerisinde bulunan Ağrı Dağı’ndan almıştır. 1834 yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il olmuştur. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Kars, kuzeybatısında Erzurum, güneybatısında Muş ve Bitlis, güneyinde Van ve kuzeydoğusunda Iğdır bulunmaktadır.
İl Nüfusu: 539.657‘dir. Bu nüfusun %58,3’ü şehirlerde yaşamaktadır. (2018). İlin yüzölçümü 11.099 km²’dir. İl merkezi Ağrı’nın denizden yüksekliği: 1630 m.’dir. İlin rakımı en yüksek ilçesi Diyadin’dir (1933 m.).
2017 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 97 mahalle ve ayrıca 562 köyü vardır.
Tarihçe
Orta Asya’dan gelen kavimlerin Anadolu’ya girişleri sırasında Ağrı, bir geçiş oluşturmuş, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuştur. Ancak bu medeniyetler Ağrı’yı bir giriş kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık oluşturamamışlardır.
Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititler’in güçlerini yitirmeleri üzerine, MÖ 1340 – MÖ 1200 tarihleri arasında Hurriler bölgeye yerleşmişlerdir. Hurriler krallık merkezi olan Urfa’dan uzak olan Ağrı’yı ellerinde tutamamışlardır.
En köklü uygarlığı Urartular oluşturmuştur. Urartu’nun Van Gölü’nün kuzey ve kuzeydoğusundaki ülkeler üzerine, Kral İspuini döneminde (MÖ 825 – MÖ 810) seferlere başlamış, Kral Menua döneminde (MÖ 810 – MÖ 786) ise bu akınlar daha da ağırlık kazanmıştır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inşa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı’nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve Taşburun köylerinin arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua’nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır.
MÖ 712 yıllarında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı’da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuşlardır. Medler (MÖ 708 – MÖ 555) Asur Devleti’nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiş, bunun sonucu olarak da Ağrı ve çevresini topraklarına katmışlardır.
Medler’in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük İskender’in Pers Kralı lll. Darius’u MÖ 331’de yenerek Anadolu’yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaşık iki yüzyıl kadar bölgede yaşamışlardır. Büyük İskender’in ölümü üzerine oluşan boşluktan faydalanan Ermeniler ve Gürcüler bölgeyi ele geçirmişlerdir.
Murat Nehri ve Doğubayazıt çevrelerine kısa sürede yerleşmişlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuştur.
Bölge, Halife Osman zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. 872 yılına değin Abbasiler’in kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans’ın kontrolüne geçmiştir.
1071 Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye başlamıştır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti’nin sınırları içine girmiştir. 1027 – 1225 yılları arasında Ani Atabekleri, 1239’da Cengizliler, 1256 – 1358 yılları arasında İlhanlılar ve Celaliler Ağrı’da hüküm sürmüşlerdir. İlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı’nda yapmış, Anadolu ve İran’ı buradan yönetmişlerdir. 1393’te Moğol hakanı Aksak Timur, Ağrı bölgesini ele geçirmiştir. 1405 – 1468 tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almış, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular’ın egemenliğine geçmiştir. Ağrı, 1514’te yapılan Çaldıran Muharebesi sonrası Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.
Osmanlı döneminde Şorbulak olarak anılan ilin adı, Ermeniler zamanında Karakilise olarak değiştirilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa zamanında ise Karakilise ismi değiştirilerek Karaköse diye adlandırılmıştır.
Nuh Tufanı ile ilgisinden dolayı Tevrat’ta adı geçen Ararat Dağı ve ülkesinin, Ağrı ve çevresinin olduğu sanılması dolayısıyla Ağrı’ya batılılar tarafından Ararat da denilmektedir. 5165 m. yüksekliğiyle Türkiye’nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı da il sınırlarındadır.
Nüfus
| Ağrı il nüfus bilgileri | ||||
|---|---|---|---|---|
| Yıl | Toplam | Sıra | Fark | Şehir – Kır |
| 1965 | 246.961 | 56 |
%22 53.420 193.541 %78 |
|
| 1970 | 290.311 | 51 | %18 |
%25 72.573 217.738 %75 |
| 1975 | 330.201 | 50 | %14 |
%28 92.386 237.815 %72 |
| 1980 | 368.009 | 45 | %11 |
%29 108.414 259.595 %71 |
| 1985 | 421.131 | 45 | %14 |
%34 141.852 279.279 %66 |
| 1990 | 437.093 | 43 | %4 |
%36 158.758 278.335 %64 |
| 2000 | 528.744 | 40 | %21 |
%48 252.309 276.435 %52 |
| 2007 | 530.879 | 39 | %0 |
%53 282.361 248.518 %47 |
| 2008 | 532.180 | 39 | %0 |
%50 265.714 266.466 %50 |
| 2009 | 537.665 | 39 | %1 |
%50 269.147 268.518 %50 |
| 2010 | 542.022 | 38 | %1 |
%51 275.785 266.237 %49 |
| 2011 | 555.479 | 38 | %2 |
%52 290.904 264.575 %48 |
| 2012 | 552.404 | 38 | -%1 |
%53 292.525 259.879 %47 |
| 2013 | 551.177 | 38 | -%0 |
%53 294.705 256.472 %47 |
| 2014 | 549.435 | 39 | -%0 |
%55 299.628 249.807 %45 |
| 2015 | 547.210 | 39 | -%0 |
%56 306.352 240.858 %44 |
Güncel Nüfus Değerleri Tablosu (2018):
Ağrı ili nüfusu: 539.657’dir. Bu nüfusun %58,3’ü şehirlerde yaşamaktadır (2018 sonu). İlin yüzölçümü 11.099 km2‘dir. İlde km2’ye 49 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 88’dir.) İlde yıllık nüfus artış oranı % 0,63 olmuştur.
01 Şubat 2019 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 97 mahalle ve ayrıca 562 köy vardır.
Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Hamur (% 4,47), Tutak (-% 0,64)
| İlçelerin Nüfusu ve Artış Oranları-Belediye, Mahalle, Köy Sayıları-Şehir ve Köy Nüfusları ve Oranları-Km2 ye Düşen Kişi Sayısı | ||||||||||
| İlçe | Nüfus 2018 | Nüfus Artışı % | Belediye S. | Mah.Say. | Şehir nüfus | Köy Say. | Köy Nüfus | Şehirli % | Alanı km2 | Yoğunluk |
| Diyadin | 42.123 | -0,52 | 1 | 7 | 20.190 | 62 | 21.933 | 47,9 | 1.351 | 31 |
| Doğubayazıt | 121.263 | 0,78 | 1 | 14 | 79.493 | 85 | 41.770 | 65,6 | 2.250 | 54 |
| Eleşkirt | 34.180 | 0,70 | 4 | 20 | 16.753 | 55 | 17.427 | 49,0 | 1.307 | 26 |
| Hamur | 19.115 | 4,47 | 1 | 4 | 3.456 | 45 | 15.659 | 18,1 | 873 | 22 |
| Merkez | 149.188 | -0,26 | 1 | 18 | 115.285 | 106 | 33.903 | 77,3 | 1.695 | 88 |
| Patnos | 122.833 | 1,77 | 2 | 25 | 65.776 | 92 | 57.057 | 53,5 | 1.394 | 88 |
| Taşlıçay | 20.450 | -0,20 | 1 | 4 | 6.729 | 37 | 13.721 | 32,9 | 822 | 25 |
| Tutak | 30.505 | -0,64 | 1 | 5 | 6.747 | 80 | 23.758 | 22,1 | 1.407 | 22 |
| AĞRI | 539.657 | 0,63 | 12 | 97 | 314.429 | 562 | 225.228 | 58,3 | 11.099 | 49 |
Konum
| Konum Bilgileri | |||||
| İlçe | Kuruluş Yılı | Alanı km² | Rakım mt. | Merkeze Uzaklık km | Ulaşan Yollar |
| Ağrı Merkez | 1.695 | 1.630 | E E80/ -31,  -07 |
||
| Diyadin | Cumh.önce | 1.351 | 1.933 | 59 | E E80/ -32=>04-26 |
| Doğubayazıt | Cumh.önce | 2.250 | 1.594 | 94 | E E80/ -33, E E99/ -02 |
| Eleşkirt | Cumh.önce | 1.307 | 1.810 | 33 | E E80/ -31 |
| Hamur | 1958 | 873 | 1.690 | 14 | -08 |
| Patnos | 1936 | 1.394 | 1.639 | 79 | -08=> -02 |
| Taşlıçay | 1954 | 822 | 1.762 | 31 | E E80/ -32 |
| Tutak | Cumh.önce | 1.407 | 1.567 | 40 | -08,  -03 |
| AĞRI | Cumh.önce | 11.099 | |||
Kültürel ve doğal zenginlikler
- Ahmed-i Hani Türbesi: Ahmed-i Hani ‘nin türbesi İshak Paşa Sarayı’nın yanındadır. Ahmed-i Hani 17. yüzyılda yaşamış Kürt şair ve filozofudur. Türbesi her yıl yüzlerce insan tarafından ziyaret edilir.
Eğitim
- Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi
Spor
2018-2019 Sezonu sonunda, Ağrı 1970 Spor, BAL’dan 3.lige çıktı. BAL’ daki diğer takım Ağrı Gençlerbirliği ise küme düştü. Futbol Kadınlar ligindeki 2 takım liglerinde kaldılar.
Futbol Türkiye Kupası ‘nda Ağrı 1970 Spor 1.turda elendi.
İlin önemli spor tesisleri: 10.000 kişi kapasiteli Vali Lütfü Yiğenoğlu Stadyumu (2010), 2500 kişilik Ağrı Kapalı Spor Salonu (2017), Güneykaya ve Küpkıran Kayak Merkezleridir.
