Zeki Velidi Togan
(10 Aralık 1890 Kazan(Başkurdistan) – 26 Temmuz 1970 İstanbul)
Başkurdistan’dın Kazan şehrinde 10 Aralık 1890 tarihinde doğan Zeki Velidi, ilk öğrenimini öğretmen olan annesinden aldı. Eğitimi sırasında Rusçanın yanı sıra Farsça ve Arapça dillerini de öğrendi.
18 yaşındayken Kazan şehrine gelen Togan, Kasımiye Medresinden mezun olduktan sonra aynı yerde öğretmen oldu. 1911 sonlarında henüz 21 yaşındayken kaleme aldığı “Türk ve Tatar Tarihi” adlı eseriyle tanınmaya başlandı. Aynı sene Kazan üniversitesi tarafından “Arkeoloji ve Tarih Cemiyetine” üye olarak seçildi.
Üniversite tarafından 1913 yılında Özbekistan’ın Fergana ve Buhara bölgelerine saha çalışmaları için gönderildi. Bu saha çalışmaları sırasında Yusuf Has Hacib ‘in kaleme aldığı Kutadgu Bilig adlı eserine ait el yazması nüsha buldu. Edindiği veri birikimi üzerine kaleme aldığı makaleler çeşitli üniversitelerin dergilerinde yayınlandı.
İlmi çalışmalarının yanı sıra Ufa Müslümanlarını temsil etmek için Saint Petersburg şehrine geçen Zeki Velidi, Bolşevik ihtilalı sonrasında Rusya Türklerinin durumlarını düzeltmek için siyasi bir mücadeleye girişti.
Bolşevik ihtilali sonrasında 29 Kasım 1917 tarihinde Başkurdistan bölgesinin bağımsızlığı ilan edildi. Kızılların Oreburg’u işgal etmesiyle yakalandı ve tutuklandı. Hapisten kaçarak Türkistan içlerine çekildi. 1923 yılına kadar, basmacı hareketinin de içinde olduğu büyük bir mücadele verdiği Türkistan Milli Birliği çalışmaları başarılı olamadı.
Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyetinin fikir adamalarının talebi üzerine, Türkiye hükümetinden davet aldı.
Kendi isteği doğrultusunda İstanbul’a yerleşti ve tarih çalışmalarına ağırlık verdi.
I.Türk Tarih kongresinde Reşit Galip ‘in “Orta Asya’nın eskiden bir iç deniz” olduğu tezini şiddetle eleştirdiği için kendisine karşı bir tutum oluşunca 8 Temmuz 1932 yılında görevlerinden istifa ederek Viyana’ ya gitti. 1935 senesinde Viyana Üniversitesinde felsefe profesörü oldu. 2 yıl Bonn, 1 yılda Göttingen Üniversitelerinde profesör olarak görev aldı.
1939 yılında Milli Eğitim Bakanlığını daveti üzerine yeniden Türkiye’ ye dönüş yaptı. İstanbul Üniversitesi Genel Türk Tarihi Kürsüsünü kurdu.
3 Mayıs 1944 yılında görülen “Irkçılık ve Turancılık Davaları” nedeniyle 10 yıl hapse mahkûm edildi. Askeri Yargıtay tarafından karar bozularak Zeki Velidi hakkında beraat kararı verildi.
1948 yılında Üniversitede ki görevine yeniden dönen Zeki Velidi Bey, ölümüne kadar görevini sürdürdü.
Bu süre zarfında 1951 yılında İstanbul’da toplanan 21. Oryantalistler (Müsteşrikler) kongresi başkanlığını yürüterek ilmi kariyerinde önemli bir güç sağladı.
Manchester Üniversite tarafından 1967 yılında onur doktorası verildi.
26 Temmuz 1970 yılında İstanbul ’da vefat etti. Kabri Karacaahmet mezarlığındadır.
ESERLERİ
- Bugün ki Türkistan ve Yakın Mazisi,1929
- Türkistan Tarihi, 1939
- Biruni’nin Dünya Hakkında Tasavvuru 1946
- Umumi Türk Tarihine Giriş, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1946
- Horezm Kültürü Vesikaları 1.Kısım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1951
- Tuyuhunlar ve Başkurtlar, Istanbul, 1968
- Oğuz Destanı ve Reşideddin Oğuznamesi Tercüme ve Tahlili, Kayı Yayınları, İstanbul, 1972
