OSMANLI DEVLETİ’NDE KAPİTÜLASYONLARIN GELİŞİMİ KAÇ DÖNEME AYRILIR?

Kapitülasyonların gelişimini Osmanlı Devleti’nde üç döneme ayırmak mümkün gözükmektedir.  1352 yılında Cenevizliler’e verilen ilk kapitülasyondan, Lozan Antlaşması’yla tamamen kaldırılan döneme kadar geçen sürede üç farklı kapitülasyon dönemi yaşanmıştır.

SINIRLI KAPİTÜLASYONLAR DÖNEMİ  

Osmanlı Devleti’nin ilk kapitülasyon antlaşmalarını genellikle İtalyan kent devletleri ile yaptığını görmekteyiz.

• 1352 ve 1387 yıllarında Cenevizliler’e kapitülasyonlar verilmiş.
• 1411-1419-1430-1446 yıllarında İtalyan kent devletlerine tanınan ayrıcalıklar.
• Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethinden sonra, daha önce oraya yerleşmiş bulunan ve Bizans Devleti’nden ayrıcalık elde etmiş olan, Cenevizliler’in bu imtiyazlarının sürmesine kendisinin verdiği nişan ile devam edilmiştir.
• Fatih Sultan Mehmet’in 1454 senesinde Venedik kent devletine de vermiş olduğu nişan ile kapitülasyon tanınmıştır. 1480’de bu tanınan kapitülasyon yenilenmiştir.
• Fatih Sultan Mehmet tarafından, Pizza ve Floransa’ya da kapitülasyon verilmiştir.
• Beyazıt döneminde Venedik, Napoli, Fransız ve Katalan tüccarlar için ticari imtiyazlar tanınmıştır.
• Yavuz Sultan Selim döneminde, İtalyan devletlerine tanınan ticari imtiyazlar devam ettirilmiştir. Ayrıca Yavuz Sultan Selim 1517’de Mısır’ı ele geçirdikten sonra bu ülkede yaşayan ve daha önce Memlûk sultanlarından imtiyazları olan Fransız ve Katalan tüccarların bu ayrıcalıklarının devam ettirilmesi adına bir ferman yayınlamıştır.
• Kanuni Sultan Süleyman ise Venedik ve Anconalılar’ın daha önce elde etmiş oldukları imtiyazları yenilemiş, Mısır’da bulunan Katalan ve Fransızlar’ın kullanmakta oldukları kapitülasyonları uzatmış, Toscana ile yeni bir kapitülasyon antlaşması imzalamıştır.

Kapitülasyonların ilk dönemi sayılan bu antlaşmaların ortak özelliği bulunmaktadır. Bu kapitülasyonların uygulanacakları bölgeler ya sınırlıdır veyahut sınırlı konuları içermektedir.

Bu dönem Osmanlı Devleti’nin en güçlü dönemi olduğundan dolayı başka devletlere verilen bu kapitülasyonlar, Osmanlı Devleti’ni zor duruma sokmamıştır. İçinde bulunulan o dönemde devletlerarası ticari ilişkiler sonucu ihtiyaçların karşılanabilmesi amacıyla devletlerin birbirlerinden kapitülasyonlar alabildikleri bir dönemdir.

GENİŞ KAPSAMLI KAPİTÜLASYONLAR DÖNEMİ  

Osmanlı Devleti’nin Avrupa ile diplomatik ilişkilerinin başladığı bir dönemde, Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransa Kralı I. François ile 1535 senesinde yapılmış olan on beş maddelik antlaşmadır. Bu antlaşmaya göre Fransız tüccarlar, Osmanlı sınırları içinde Türk tüccarların verdiği kadar vergi ödeyecek ve Türk tüccarlar da Fransa sınırları içinde aynı haklardan yararlanacaklardır.

İkinci olarak Fransız vatandaşları, Osmanlı sınırları içinde kendi yargı makamlarını kurabilecekler ve Osmanlı makamları da bu kararlara itiraz etmeyeceklerdir.

Tarafların yapmış oldukları bu antlaşmaya göre, Fransız vatandaşlarına Osmanlı topraklarında kendi dinlerini serbestçe yaşayabilme ve kutsal mekanlarının bakım hakkı tanınmış oluyordu. Bu ayrıcalık sonunda Fransa, Doğu’da Katoliklerin koruyucu devleti olma şansını yakalamıştır.

Kabul edilen bir başka madde ile de Akdeniz’de gemisi bulunan Hristiyanlara gemilerine Fransız bayrağı çekmeleri ve böylece de korunma şansı tanınmıştır.

Fransa’ya İstanbul’da daimi elçi bulundurma hakkı tanınarak Osmanlı Devleti üzerinde en etkili devlet olma fırsatı verilmiştir.

1535 Antlaşmasının en göze çarpan özelliği, bu antlaşma Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra başa geçecek olan her padişaha bu antlaşmayı yenileme zorunluluğu getirmiş olmasıdır.

Fransa ile imzalanan bu kapitülasyon antlaşmasını, Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar olan büyük sıkıntılar ve dertler ile uğraşmasına sebep olmuştur.

Ayrıca bu dönemde Fransa dışında 1580 senesinde İngiltere’ye de bir takım imtiyazlar tanınmıştır. İngiltere’ye verilen kapitülasyonlar ilerleyen yıllarda Osmanlı Devleti’nin aleyhine olacak şekilde yenilenmiştir. (1583-1601-1604-1643 ve 1675)

1838 senesinde İngilizler’le yapılan Balta Limanı Antlaşması’yla İngilizler Osmanlı Devleti’nden çok büyük imtiyazlar elde etmeyi başarabilmişlerdir,

İngiltereye ilk kapitülasyonların verildiği 1580 tarihinde Osmanlı Devleti’nin başında bulunan padişah III. Murat’tır.

Bu iki Batı Avrupa devleti dışında  da Osmanlı Devleti’nin güç kaybetmeye başlaması ile birlikte diğer Avrupa Devletleri ve Amerika Birleşik Devleti de, Osmanlı’dan kapitülasyon elde etmeyi başarmıştır.

• Hollanda ile 1612 senesinde kapitülasyon antlaşması imzalanmıştır.
• Rusya 1774 senesinde imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması sonucu, Osmanlı Devletinden imtiyazlar kazanmıştır.
• Avusturya 1718 senesinde imzalanan Pasarofça Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nden kapitülasyon elde etmiştir.
• Sicilya Krallığı 1740 senesinde
• Prusya 1761 senesinde
• İspanya 1783 senesinde
• Amerika Birleşik Devletleri 1830 senesinde
• Belçika 1838 senesinde, bu devletler ile yapılan antlaşmalara bağlı her bir devlet Osmanlı Devleti’nden bir şekilde kapitülasyon elde etmeyi başarmış ve daha sonraki antlaşmalar ile bu imtiyazları yenilemişlerdir. 

SÜREKLİ KAPİTÜLASYONLAR DÖNEMİ VE KAPİTÜLASYONLARIN KALDIRILMASI  

Sürekli olarak kapitülasyonların verilmesi 1740 senesinde I. Mahmut tarafından, Fransa ile imzalanan antlaşma sonunda başlamıştır. Bu antlaşmaya göre, I. Mahmut’tan sonra Osmanlı tahtına geçecek her padişahı bağlayıcı bir niteliği olduğundan dolayı Osmanlı Devleti’ne büyük sıkıntılar yaratan bir kapitülasyon antlaşmasıdır. Her ne kadar ileride bu yaptığı antlaşmadan dönmek istemiş olsa bile artık eski gücünde olmadığından yabancı devletler tarafından bu isteğini kabul ettirememiştir.

Osmanlı Devleti’nin ekonomisinin iflas etmesine sebep olan bu antlaşmalar ancak İsviçre’nin Lozan şehrinde yapılan Lozan Antlaşması ile tamamen kaldırılmıştır.

KAYNAKÇA: 

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/629070

https://derliyo.com/kapitulasyonlarin-osmanli-devletine-etkileri/

https://eodev.com/