YAZAN : Mehmet Önder DURAN Yeni bir devletin kurulmasıyla ilk bedel ödeyenler arasında yine basın mensupları bulunmuştur. Bu dönemde İttihat ve Terakki yönetiminin sona ermesi ve Mondros Mütarekesi’nin imzalanması, basın hayatında yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur [1]. İttihatçı önderlerin yurtdışına gitmeleriyle Hürriyet ve İtilaf Fırkası iktidara geçmiştir. İttihat ve Terakki karşıtı basından Sabah, Peyam ve Alemdar gazetelerine o zamana kadar bastırılmış öfkelerini ortaya koymak için önemli bir fırsat doğmuştur. İstanbul’da amansız ve intikam yüklü bir muhalefet oluşmaya başlamıştır [2]. İttihat ve Terakki ve Hürriyet İtilaf Partisini destekleyenler kutuplara ayrılmıştır. Buna rağmen, daha yirminci yüzyılın ilk başlarında özgürleşme ve değişim yolunda yapılan hamleler sonucu yetişen ve daha değişik görüşleri savunan genç kuşak yazarlar, mütareke döneminde kendi gazetelerini açmışlardır [3]. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra çıkarılan dergi ve gazete sayısının 68’e ulaştığı tespit edilmiştir. Döneme damgasını vuran gazetelerin önemlileri, İleri, Tasvir-i Efkâr, Vakit, İkdam, Yeni Gün, Akşam, Tercüman-ı Hakikat, Tanin, Alemdar, Peyam-ı Sabah şeklinde sıralanmaktadır [4]. 1919 yılında Celal Nuri ve kardeşi Suphi İleri tarafından kurulan İleri gazetesi, İttihatçıları ve İstanbul hükümetini sert bir dille eleştirirken, yayınlarıyla Milli Mücadeleyi desteklemiştir. Anadolu cephesiyle ilgili ilk haberler İleri’de çıkmış, Mustafa Kemal Paşa’nın Milli Mücadele boyunca gönderdiği yazılar bu gazetede başka isimler altında yayımlanmıştır. Günlük olarak çıkmış olan gazete 394. sayıya kadar Ati adı altında yayımlanmış ve Ankara Hükümeti tarafından maddi yönden desteklenen gazeteler arasında yer almıştır18. Tasvir-i Efkâr gazetesi Şinasi Bey tarafından çıkarılmıştır. İkinci yayın dönemine ise Ebüzziya Tevfik ile tekrardan başlamıştır. Tasvir-i Efkâr gazetesi, Mütareke devrinin ağır baskılarına karşı çekinmeden ve korkmadan yazılar yayımlanan gazetelerin başında yer almıştır. Gazete ayrıca Ruşen Eşref’i muhabir sıfatıyla Sivas Kongresi’ne göndermiştir. Aydın Cephesi’ne de muhabirler göndererek İstanbul’da Milli Mücadele hakkında derli toplu ve etkili haberler yayınlanmıştır. Örf-i İdare tarafından kapatılmasıyla Tesvir-i Efkâr, İntihab-ı Efkâr ve son olarak Tevhid-i Efkâr olarak adı değiştirilmiştir. Bu gazete de Milli Mücadele’den beyannameler yayınlamıştır. Vakit gazetesi başyazarlığını Mehmet Said yapmıştır. Devrin en önemli gazetesi olan Vakit, okurlarından büyük ilgi görmüştür. 1917 yılı Ekim ayından itibaren Asım Us ve Hakkı Tarık Us ile beraber tekrardan yayınlanmıştır. Vakit gazetesi, kuruluşundan itibaren birçok gazetenin yetişmesine öncülük etmiştir. Türkiye ile ilgili en çok dış haber veren gazetelerden bir tanesidir. Bu dış haberler Amerikan basınından, Avrupa basınından ve Ermenice yayınlanan gazetelerden alınmıştır. Ahmet Cevdet tarafından çıkarılmaya başlanan Vakit gazetesinin başyazarlığını Yakup Kadri Karaosmanoğlu’ndan sonra Falih Rıfkı Atay üstlenmiştir. Mütareke yıllarında Hürriyet ve İtilaf Partisini desteklemiş olan gazete, daha sonraları ortada görünmekle, Anadolu harekâtının başlamasıyla Milli Mücadelenin yanında yer almıştır. Milli Mücadele döneminde Anadolu harekâtını öven yazılar yüzünden birçok sayısında sansüre maruz kalmış ve daha sonra da Osmanlı Hükümeti tarafından Divan-ı Harbe verilmiştir [5]. Yunus Nadi tarafından 2 Eylül 1918’de çıkarılan Yeni Gün, Milli Mücadele’ye destek verdiği için İngilizler tarafından baskı altına alınmıştır. Yunus Nadi, bu durum karşısında gazetesini kapatarak matbaasını gizlice Ankara’ya taşımıştır. Anadolu’da Yeni Gün adıyla yayınlanmaya başlayan gazete Ankara’nın ilk günlük gazetesi olmuştur. Mütareke döneminin ulusal direniş basını içerisinde en kuvvetli ve nitelikli gazetelerden birisi olmuş, Mustafa Kemal Paşa’nın düşüncelerini yansıtarak Misak-ı Milli’yi bütün gücü ile savunmuştur. Ali Naci Karacan, Falih Rıfkı Atay, Necmeddin Sadak tarafından kurulan Akşam gazetesi çıktığı günden itibaren millî ve memleket meselelerini birinci planda tutmuştur. Ankara yanlısı olarak Milli Mücadele hareketini destekleyen gazete, Cumhuriyet’in ilanında sonra Atatürk İlke ve İnkılâplarının savunucusu olmuştur. Mütareke ve Milli Mücadele döneminde temel taşları oluşturan yukarıdaki gazetelerden başka, çeşitli gruplar tarafından çıkarılan gazete ve dergilerin olduğu görülmektedir. Sedat Simavi’nin Mütarekenin imzalandığı gün yayınladığı Diken ve 1921’de çıkardığı Güleryüz, dönemin önemli mizah yayınları arasındadır. Bu dönemin diğer önemli mizah yayınları ise, 1919 yılında çıkarılan Cadı, Deccal, Ortaoyunu, 1920’de çıkarılan Alay, 1921’de Ayna, Eğlence, Tatlı Sert ve 1922’de çıkarılan Zümrüt teşkil etmektedir. Dönemin, çocuk ve gençlere yönelik yayınları olarak, Talebe Defteri, Türk Genci, Hür Çocuk ve Talebe Mecmuası sayılabilir. Devrin kadın dergilerini ise Sedat Simavi’nin 1919’da çıkardığı İnci ve 1921’de Hanım ile Ahmet Halit’in çıkardığı Türk Kadını ve Genç Kadın isimli süreli yayınlar oluşturmuştur [6]. Bunun yanında Temaşa gazetesi ve Sinema Postası, spor dergisi mahiyetinde olan Spor Alemi ve Türkiye İdman Mecmuası ve önemli bir edebiyat dergisi olan Dergah, Büyük Mecmua, Edebi Mecmua, ve Nedim, Mütareke basınının diğer unsurlarıdır. Ayrıca Almanya’daki Spartakist [7] eylemlere katılan kişilerin, 1919 Eylül’ün de çıkarmaya başladığı Kurtuluş gazetesini takiben 1921’de Türkiye İşçi Çiftçi Sosyalist Fırkasının yayın organı olarak çıkarılan Aydınlık dergisi, Mütareke döneminin sosyalist nitelikli yayınlarındandır. Bu devirde İstanbul’da yabancı dilde yayın yapan çeşitli gazeteler vardır. Fransızca olarak yayınlanan altı gazete vardır. Gazeteler birbirinden farklı olarak, Siyonist, Bolşevik yanlısı, Yunan taraftarı şeklinde farklı eğilimler göstermektedirler. İngilizce olarak yayın yapan gazete ise, The Orient News’dir. Mütareke döneminde 5 Ermeni gazetesi çıkarılmıştır. Rumlar ise, Mütareke döneminde 7 gazete çıkartmışlardır. Azınlıkların çıkardığı gazeteler Mütarekeyi destekleyen ve İşgalci kuvvetlerle işbirliği içerisinde olan yayın yapmayı tercih etmişlerdir [8]. Mütareke dönemi İstanbul basını, işgal altındaki şehirde faaliyet gösterirken çok güç şartlar altında hizmet vermiştir. İtilaf Devletlerinin uyguladığı baskı ve kontrol ile İstanbul Hükümeti’nin basın üzerinde uyguladığı sansür, gazetelerin serbest ve bağımsız hareket etmelerini önlemiş, onları birçok engelle karşı karşıya getirmiştir. Mütareke’nin imzalanmasından sonra sansür uygulanma şekli ayrı bir boyut kazanmıştır. Artık gazetelerdeki birçok haber ve makale Osmanlı Hükümeti tarafından değil, çoğunlukla İtilaf Kuvvetlerinin Sansür Bürosu tarafından sansüre uğramıştır. Sansür kapsamına giren konuları ise genellikle; İzmir, Bursa ve İzmit’teki Yunan vahşeti, İstanbullu gençlerin gizlice askere alınmasıdır. Uygulanan bütün baskı ve sansür faaliyetlerine karşı İstanbul basınının gösterdiği en büyük tepki, sansüre maruz kalan haber veya yazı sütunlarının gazetede boş yayınlanmasını sağlamak olmuştur. Sansüre tabi tutulan sütunlarını başka haber veya yazılarla doldurmayan gazeteler, yayınları üzerindeki baskıyı hiç değilse görsel bir şekilde okurlarını aktarmayı amaç edinmişlerdir [9]. KANSU, Aykut; 1908 Devrimi, İletişim Yayınları, İstanbul 2001. KOLOĞLU, Orhan; Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yayıncılık, İstanbul 2006. BRUMMETT, Palmira; İkinci Meşrutiyet Basınında İmge ve Emperyalizm 1908- 1911, İletişim Yayınları, İstanbul 2003 CRİSS, Bilge; İşgal Altında İstanbul 1918-1923, İletişim Yayınları, İstanbul 2000. İSKİT; Server, Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bir Bakış, Devlet Basımevi, İstanbul 1939. TOPUZ, Hıfzı; 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi, Ankara, 2003 KUDRET, Cevdet; Abdülhamit Döneminde Sansür, Milliyet Yayınları, İstanbul 1977. KABACALI, Alpay; Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, Literatür Yayıncılık, İstanbul 2000.Mütareke ve Milli Mücadele Dönemi Basını
NOTLAR:
KAYNAKÇA:
Reklam (#YSR)
