Monopol (Tekel) Piyasa
Tek bir satıcı ile çok sayıda alıcının karşı karşıya geldiği piyasalara monopol (tekel) piyasalar adı verilmektedir. Bir piyasada monopol oluşmasını sağlayan birçok neden olması sebebiyle, farklı farklı monopol türleri ortaya çıkmıştır. Bunlar;
Bir firmanın diğer firmalara göre maliyet avantajına sahip olmasından dolayı piyasadaki tek üretici olma unvanını taşırsa doğal monopol,
Devletin çeşitli imtiyazları yada hukuksal nedenlerle tek bir satıcı olma durumu söz konusu ise yasal monopol,
Rekabet halindeki az sayıda firmanın kartelleşerek monopol durumuna gelmesi halinde akdi monopol,
Devletin, mal ve hizmet üretip kar elde etmek amacıyla kurduğu tekellere ise mali monopol adı verilmektedir.
Monopol piyasanın yani piyasada faaliyet gösteren firmanın özellikleri şu şekildedir:
- Malın tek bir satıcısı vardır
- Tekelci firma, ya hiç ikamesi olmayan yada yakın ikamesi olmayan mallar üretmektedir
- Piyasaya girişleri engelleyen doğal veya yasal engeller vardır
- Firma, fiyat belirleyicidir, bu nedenle piyasa gücüne sahiptir
Tek bir satıcının olduğu, piyasaya girişlerin engelli olduğu ve ya hiç ya da yakın ikamesi olmayan malların üretildiği piyasa türüne monopol (tekel) piyasası denmektedir. Tekeli oluşturan faktörleri yani Monopol gücün kaynakları şu şekilde sıralanabilir:
Ölçek Ekonomileri: Bir malın piyasa talebinin bir büyük üretici tarafından çok sayıda küçük üreticiye göre daha ucuza karşılanması ölçek ekonomileri olarak adlandırılmaktadır. Bir başka ifadeyle, üretim tesis ölçeği büyüdükçe ortalama toplam maliyetin düştüğü veya optimal üretim tesis ölçeğinin çok büyük olduğu endüstrilerde, zamanla tek firma tüm piyasaya egemen olarak monopolleşebilmektedir.
Ham maddelerin Özel Mülkiyeti: Bazı ham maddelerin mülkiyet hakkının sadece tek bir firmada bulunması da monopolün oluşmasına neden olabilir. Bu durumda firma, ham maddeyi başka firmaların kullanımına izin vermeyerek ilgili malın kendisi dışındaki firmalar tarafından üretilmesini imkânsız kılabilir. Örnek olarak Etibank’ın bor madenlerinin arzını kontrol etmesi gösterilebilir.
Patentler: Yeni buluş hakkının belli bir süre için sadece o buluşu gerçekleştiren firmaya verilmesi yani patent hakkına sahip olunması sonucu da monopol oluşabilir.
Özel İmtiyaz Hakkı: Elektrik üretimi, doğal gaz iletimi, demir yolu taşımacılığı vb. ilk yatırım maliyeti yüksek olan üretim dallarında, tüketicileri korumak için, devlet, tek bir firmaya üretim imtiyazı vererek monopoller yaratabilmektedir.
Know-How: sebebiyle bir malın üretimi için gereken teknik bilgiye tek bir firmanın sahip olması
