Karahanlı Türkçesi İlk Kur’an Tercümesi’nde Cinsiyet Kavramı

Hakan Güler*

 Özet: Dünya dillerinin önemli bir kısmında dilbilgisel cinsiyet yoktur. Türkçe bu dillerden biridir. Türkçede daha çok sözlüksel cinsiyete dayalı kavramlar ortaya çıkmaktadır. Türk sosyal yaşamının temelini oguş (aile) oluşturur. Aile, temelde anne-baba, karı-koca yani kadın ve erkekten oluşur. Dolayısıyla Türklerde cinsiyet kavramı ailede başlar. Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra Kur’an-ı Kerim’i birçok kez Türkçeye tercüme etmişlerdir. Bunlardan birisi de Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’dir. Bu çalışmada Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi taranmak suretiyle bu metin içerisindeki cinsiyet kavramları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Giriş

İnsanlar kadın ve erkek olmak üzere iki cinste yaratılmıştır. Bu gerçeklik Havva ile Adem’den beri bilinen bir aile olgusunu da beraberinde getirmiştir. Türk kültüründe il’i yani Devlet’i oluşturan sosyal yapılar sırasıyla; oguş (aile), urug, boy ve bodun (ulus)’dur (Kafesoğlu 2017: 219). Elbette bu sosyal yapıların ilki olan oguş’u oluşturan da temelde kadın-erkek, karı-koca, hanım-bey, hatun-hakan vb. olarak adlandırılan birbirine eş olan insanlardır. Türkçe, kavramlaştırmadaki gücünü her alanda göstermiş ve belki tek kelimeyle karşılanabilecek bir olguyu bu örnekte olduğu gibi sosyal statülere göre farklı adlandırmak suretiyle o olgu için bir kavram alanı meydana getirmiştir.

Türkçe en eski dönemlerinden itibaren cinsiyet kavram alanına giren adlandırmaları etkin bir biçimde kullanmış ve sonuçta bu kavram alanına ait zengin bir söz varlığı ortaya çıkmıştır. Türkçede daha çok sözlüksel cinsiyete dayalı kavramlar ortaya çıkmaktadır. Sözlüksel cinsiyet, biyolojik cinsiyetle uyumlu cinsiyet türüdür. Sözcüklerin anlamlarıyla sınırlıdır. Sözcüğün gerçek dünyada karşıladığı canlının cinsiyetiyle belirlenir.

Türklerde aile kurumu İslamiyet’in kabulünden sonra da önemini korumaya devam etmiştir. Bunda, tıpkı Türk kültüründe olduğu gibi İslam dininde de ailenin önemini vurgulayan öğretilerin bulunması etkili olmuştur. Sonuçta büyük oranda Türk kültürünün temelini teşkil eden, İslamiyet’in pekiştirdiği aile kurumunun etrafında şekillenen bir kavram alanı ve zengin bir söz varlığı ortaya çıkmıştır. Bu söz varlığı halk dilinde, devlet dilinde, edebi eserlerde ve tercüme metinler de dahil olmak üzere birçok alanda kullanılmıştır.

Dünya dillerinin önemli bir kısmında dilbilgisel cinsiyet yoktur. Türkçe bu dillerden biridir. Dil aileleri bu bakımdan ikiye ayrılır:

Cinsiyet kategorisi bulunmayan dil aileleri: Çin-Tibet dilleri, Ural dilleri, Altay dilleri, Kartvel dilleri, Kuzey Amerika’daki bazı yerli dilleri.

Cinsiyet kategorisi bulunan dil aileleri: Nijer-Kongo dilleri, Afroasyatik diller, Avustronezya dillerinin bir bölümü, Hint-Avrupa dillerinin önemli bir bölümü, Dravid dilleri, Amerikan yerli dilleri  (Kerimoğlu- Doğan 2015: 144).

Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra Kur’anı Kerim’i kendi dillerine tercüme etmişlerdir. Bu tercüme faaliyeti oldukça geniş bir sahada farklı zamanlarda defalarca gerçekleştirilmiştir. Türkler bu tercüme faaliyetleri sırasında kavramlaştırmayı etkili bir biçimde kullanarak Arapça kelimeleri başarılı bir şekilde Türkçe kavramlarla karşılamışlardır. Elbette bulunulan çağa ve coğrafyaya göre kavramlaştırma bazen son derece başarılı bazen de yanlış ya da eksik olabilmiştir.

Bu çalışmada Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi, cinsiyet kavramları bağlamında incelenmiştir.

 1.Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’nde Cinsiyet Kavramları

Karahanlı Türkçesinde yapılan ilk Kur’an tercümesinde birçok Arapça kelimenin Türkçe karşılıkları kelimesi kelimesine tercüme yöntemi kullanılarak verilmiştir. Böylelikle metnin bütünlüğü sağlanmış ve kaynak metne yani Kur’an-ı Kerim’e de sadık kalınmıştır. Çalışmanın konusu olması dolayısıyla bu eserdeki cinsiyet kavramları üzerinde durulmuştur. Açık ya da örtülü şekilde cinsiyet belirten unsurlar incelenmiştir. Bu incelemeler sonucunda Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’nin cinsiyet içeren söz varlığı derlenmiş ve kadın kavram alanı, erkek kavram alanı, hem kadın hem erkek kavram alanlarını içine alan kavram alanı ve hayvan kavram alanlarında cinsiyet belirten ifadeler ortaya çıkarılmıştır.

1.1.Kadın Kavram Alanına Ait Söz Varlığı

Ana ‘anne’ KTKT 30/71a3, 28/28a2, 31/11b3, 31/44a2, 32/7b3, 27/30b3, 32/9a2, 32/5b3, 34/80b3, 38/2b2-3, 31/13a2

Ana tişi karındaşı ‘teyze’ KTKT 33/12b2

Ata kız karındaşı ‘hala’ KTKT 33/12a3

Beglig ‘evli, kocalı’ KTKT 26/5a3

Beglig ol- ‘kocalı olmak, evli olmak’ KTKT 26/5a3

Bitgen kunçuy ‘iman eden kadın’ KTKT 38/91b3

Boyun bermiş kunçuy ‘müslüman kadın’ KTKT 33/3b2

Boyun sugan kunçuy ‘müslüman kadın’ KTKT 38/91b3

Çadır ‘çar, kadınların dış giysisi’ KTKT 33/21a3

Edgü uragut ‘iyi, namuslu kadın’ KTKT 26/11b1

Emüz ‘emzirme’ KTKT 32/5b3, 38/83a2, 38/82b2

Emüzgen ‘süt anne’ KTKT 32/8b2

Hatun ‘kadın’ KTKT 32/7a2, 33/27b1

İki yüzlüg uragut ‘münafık kadın’ KTKT 29/47a1, 33/27a2, 29/48a1, 37/29b1

İşler ‘kadın’ KTKT 30/80b1

Kara közlüg ‘kara gözlü, cennet kızı’ KTKT 36/87b1

Karabaş ‘cariye’ KTKT 38/4a3

Kız ‘kız çocuk’ KTKT 33/21a1, 32/18a3, 38/98b3, 30/57a2, 34/40a1, 36/42b1, 34/40b3, 30/29a2, 33/12a3

Kız kadaş ‘kız kardeş’ KTKT 27/15a3

Kız karındaş ‘kız kardeş’ KTKT 33/18b3, 31/45a2, 32/8a3

Kirtgünmiş kunçuy ‘mü’min kadın’ KTKT 33/3b3

Köni sözlegli kunçuy ‘sadık, doğru sözlü kadın’ KTKT 33/4a2

Küdezgen tişi ‘koruyan kadın’ KTKT 33/4b3

Mut’a ‘kocasından boşanan kadına verilen yardım’ KTKT 33/11b2

Mut’a ber- ‘boşanan kadına yardım etmek’ KTKT 33/11b2

Mü’mine ‘mü’min kadın’ KTKT 26/4a3, 33/12b3, 27/19b1, 33/11a2, 33/5a3, 33/20b1, 37/16a1, 37/28b2, 37/44a2

Mü’mine uragut ‘mü’min kadın’ KTKT 26/4a2

Mü’min hatun ‘mü’min kadın’ KTKT 33/27b1

Namaz kılgan kunçuy ‘namaz kılan kadın’ KTKT 38/91b3

Ogrı uragut ‘hırsız kadın’ KTKT 27/45a2

Ol tişi ‘o kadın’ KTKT 26/11b2

Ol uragutlar ‘o kadınlar’ KTKT 26/85b2, 38/80b1, 38/80a1

Ortak katıglı kunçuy ‘ortak koşan kadın’ KTKT 33/27a3

Ortak kılıglı uragut ‘tanrıya ortak koşan kadın’ KTKT 37/29b2

Ruze tutgan kunçuy ‘oruç tutan kadın’ KTKT 38/92a1

Ruze tutgan tişi ‘oruç tutan kadın’ KTKT 38/4b2

Sadaka bergen tişi ‘sadaka veren kadın’ KTKT 33/4b2

Sergen tişi ‘sabırlı kadın’ KTKT 33/4a3

Tapmış kunçuy ‘inançlı kadın’ KTKT 38/37a3

Tapungan kunçuy ‘ibadet eden kadın’ KTKT 38/92a1

Tevbe kılgan kunçuy ‘tövbe eden kadın’ KTKT 38/92a1

Tişi ‘kadın, kız, dişi’ KTKT 26/85b2, 28/11b3, 30/57b1, 35/47b2, 26/83b3, 30/84a3, 33/71a3, 37/63b2, 36/33b2, 36/34a1, 36/44a1, 34/40a3, 33/4b1, 33/4b3, 26/11b2, 38/1a1, 33/4b2, 33/4a3, 33/5a1

Uçmah kızları ‘huriler’ KTKT 34/13b1

Uragut ‘kadın, kız, karı, zevce, dişi’ KTKT 26/1b1, 26/11a1, 26/85a3, 26/88a1, 33/15a2, 37/44a2, 37/61a3, 38/76a2, 26/9b2, 26/19a2, 27/22a1, 26/65b3, 26/43a2, 33/1b3, 37/61a3, 33/1b2, 33/18b3, 32/4b2, 35/36b3, 33/21a2, 38/80a2, 28/20a3, 38/4a2, 32/16a1, 33/12b2, 32/7a2, 26/4a1-2, 26/11b1, 29/47a1, 27/19b1-2, 38/82a3

Uragut bodnı ‘evlilikte kadın tarafı’ KTKT 26/13a1

Yad kılgan tişi ‘Allah’ı zikreden dişi’ KTKT 33/5a1

Yüklüg uragut ‘hamile kadın’ KTKT 38/80b1, 38/82a2

 1.2.Erkek Kavram Alanına Ait Söz Varlığı

Amm ‘amca’ KTKT 33/12a3

Ata ‘baba, ced’ KTKT 30/46a1, 31/11b3, 30/4a2, 30/10b1, 31/16b1, 31/16b3, 31/17a3, 31/17b2, 32/17a1, 32/17b3, 34/30b2, 31/16b1, 34/26b3, 36/47b2, 30/4b1, 30/10b3, 33/18b2, 33/86b1, 38/15a1, 36/48b1, 35/27a2, 28/48b3, 32/25a1, 34/20b1, 36/45a3, 30/21a1

Baş kodı eren ‘mütevazi erkek, alçak gönüllü adam’ KTKT 33/4a3

Boyun bermiş eren ‘müslüman erkek’ KTKT 33/3b2

Er ‘kişi, adam, erkek’ KTKT 27/15a2, 31/11b3, 28/31a1, 27/35a3, 30/69b2, 32/10b1, 32/14a2, 33/31b2, 33/57a3, 34/96b3, 35/38b1, 36/49a3, 35/38b3, 27/45a2, 28/49b1, 26/12b3

Er oglan ‘oğul evlat’ KTKT 38/15a1

Eren ‘erkek’ KTKT 30/51a1, 26/10b3, 37/44a1, 34/69b2, 26/43a2, 26/65b3, 26/9b1, 33/3b3, 33/4a3, 33/3b2, 33/3b3, 33/4a1, 33/4b3, 33/27b1, 33/27a3, 33/5a1

Erkek ‘erkek’ KTKT 30/84a3, 35/47b2, 26/83b3, 37/63b2, 36/33b3, 36/34a1

Erkek oglan ‘erkek çocuk’ KTKT 32/4b1

İni ‘küçük erkek kardeş’ KTKT 30/8b3

Kirtgünmiş eren ‘mü’min erkek’ KTKT 33/3b3

Köni sözlegli eren ‘sadık, doğru sözlü erkek’ KTKT 33/4a1

Küdezgen eren ‘koruyan erkek’ KTKT 33/4b3

Mü’min eren ‘mümin erkek’ KTKT 33/27b1

Oglan ‘oğul, erkek çocuk’ KTKT 28/11b2, 30/67a3, 34/40a2, 34/40b3, 36/42b2, 30/2b1, 30/7a2, 33/18b2-3, 27/31b2, 35/36b2, 29/17a3, 28/20a2

Ogrı er ‘hırsız adam’ KTKT 27/45a2

Ogulkına ‘oğulcuk’ KTKT 34/30a2

Ol er ‘o adam’ KTKT 28/49b1

Ortak katıglı eren ‘müşrik, tanrıya şirk koşan erkek’ KTKT 33/27a3

Ortak kılıglı eren ‘tanrıya ortak koşan adam’ KTKT 37/29b2

Ruze tutgan eren ‘oruç tutan erkek’ KTKT 33/4b2

Sadaka bergen eren ‘sadaka veren erkek’ KTKT 33/4b1

Sergen eren ‘sabırlı erkek’ KTKT 33/4a2

Tagay ‘dayı’ KTKT 33/12b1

Yad kılgan eren ‘Allah’ı zikreden erkek’ KTKT 33/5a1

1.3.Hem Erkek Hem Kadın Kavramları İçin Kullanılabilen Kelimelerden Oluşan Söz Varlığı

Adem ‘insan’ KTKT 35/74b2

Ademi ‘İnsan, kimse, beşer’ KTKT 27/32a1, 34/72a2, 38/68a3, 31/10b3, 31/11a2, 35/87b1, 35/89b1, 26/7a3, 31/75b2, 31/77b1, 36/33a2, 34/83a1, 35/6a3, 31/26a2, 31/26b1, 37/73a1, 36/32b2, 36/42a3, 38/28b3

Ajunlug ‘Canlı’ KTKT 38/29a2

Alemlug ‘İnsanlar, bütün yaratılmışlar, canlılar’ KTKT 28/4b2, 34/26a1, 34/27a3, 34/46a3, 36/96b1, 27/38b3, 28/9a3, 35/22a3, 35/61a3, 35/61b3, 35/62b1, 35/76b1, 34/76a3, 27/34a2

Ata ana ‘Ana baba’ KTKT 26/13b1

Atasız ‘yetim’ KTKT 26/85b2

Avıçka ‘Yaşlı, ihtiyar’ KTKT 32/16a3

Ayal ‘Çocuk, evlat, zürriyet’ KTKT 27/11b2, 27/15a3, 27/15b2, 31/14a1, 32/7b2, 36/70b2, 34/78b3, 29/40a2, 29/48b2, 29/60b3, 38/11b3, 38/37b3, 28/79a1, 33/53a1, 38/63a3, 38/73b2, 38/73a1, 28/48a1, 28/49a1, 34/7b3, 31/22b1, 34/33a1, 35/27a3, 28/59a2, 28/59a3

Ayallıg ‘Evlat sahibi’ KTKT 33/52a2

Bilge ‘Alim’ KTKT 27/50b3, 29/23a3, 29/25a2

Biligsiz ‘Cahil’ KTKT 30/8b3, 32/36a1

Boyun İçindeki ‘Köle’ KTKT 29/43a1

Cüft ‘Eş, karı kocadan biri’ KTKT 26/86b3, 28/58b1, 34/80b3, 33/6b1, 31/88b3, 34/80b1, 33/12a1, 33/13b1, 38/89b1, 33/17b3, 34/21b2, 35/27a3, 29/17b1, 38/88b2, 33/15a3

Cüft kıl- ‘Çift yapmak’ KTKT 36/33b3

Ferişte ‘Melek’ KTKT 30/21b1, 26/64b3, 27/8b3, 27/12a3, 30/22a3, 34/72b3, 36/43b3, 36/59b3, 36/62b2, 34/40a3, 35/21b3, 35/80a1

Kadaş ‘Kardeş’ KTKT 29/8b3, 32/23a3, 34/54a3, 27/40b1, 28/28b3, 27/36b3, 32/24a1, 27/40a1, 28/28a1, 37/63a1, 27/39b1, 28/6b2, 30/7a3, 28/61b2, 33/18b3, 38/15a2, 37/60b2

Karındaş ‘Kardeş’ KTKT 33/18b2, 30/9a2, 31/43a2, 31/20b2, 29/16b2

Kimerse ‘Kimse, kişi’ KTKT 31/36a1, 33/8b2, 34/61a2, 27/34a2, 38/25b2, 25/16b2, 31/45a3, 34/17a2, 34/90a1, 34/92a2, 35/43b2, 37/13b3, 37/53a1, 37/54a1

Kirtgünmiş ‘İnanmış, iman etmiş’ KTKT 33/56a1

Kişi ‘Kişi, insan’ KTKT 33/46b2, 30/48b3, 33/46b3, 33/52b3, 30/59a1, 30/51b2, 30/65a1, 28/37b1, 30/20b3, 30/33b1, 33/68a2

Kurtga ‘Yaşlı’ KTKT 34/37a3, 37/89a1

Oğul kız ‘Evlat’ KTKT 31/30b3, 31/33b1, 31/34a2, 31/34a3

Oğullanmak ‘Evlat edinmek’ KTKT 33/7a3

Tirig ‘Diri, canlı’ KTKT 25/24a3, 31/8b3, 31/13a1, 31/13b2, 31/26a3, 34/18a1, 35/61b1, 31/86b1

Yaŋluk ‘insan’ KTKT 30/87a2, 36/34a3

Yegen/Yegençük ‘Torun’ KTKT 27/6b3, 30/67a3

Yek ‘şeytan’ KTKT 33/66b3, 28/49b3, 25/20a1, 26/15b2, 26/32a1, 26/44b1, 26/81b3, 28/49b3, 28/69b3, 29/6b3, 30/60b3, 31/17b1, 31/89b1, 32/11a3, 33/66b3, 36/63a3, 37/19a1, 34/61b2

1.4.Hayvan Adlarında Kullanılan Cinsiyet Kavramına Ait Söz Varlığı

Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesinde hayvanlar için cinsiyet belirten bir ifade kullanılmamıştır. Yalnızca ‘koyun’ anlamında kullanılan saglıg’ın dişisi için sagmal saglıg ‘dişi koyun’ (KTKT 34/54b1) adlandırması yapılmıştır. Bunun dışındaki hiçbir örnekte cinsiyet belirten bir ifadeye rastlanmamıştır: at ‘at’, buzagu ‘buzağı’, it ‘köpek’, tewe ‘deve’, toŋguz ‘domuz’, yılan ‘yılan’…

Sonuç ve Değerlendirme

Dünya dillerinin önemli bir kısmında dilbilgisel cinsiyet yoktur. Türkçe bu dillerden biridir. Türklerde aile bağları oldukça kuvvetlidir. Öyle ki Türk sosyal yaşamının temelini eski devirlerden itibaren oguş (aile) oluşturur. Aileyi oluşturan ise anne-baba yani kadın-erkektir. Görüldüğü gibi cinsiyet kavramı Türklerde sosyal yapıyı oluşturan ilk kurum olan ailede başlar. Türk kültüründe oldukça belirgin olan bu yapı İslamiyetin kabulünden sonra da devam etmiştir.

Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra İslam dininin kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim’i Türkçeye tercüme etmişlerdir. Kur’an tercümeleri farklı çağlarda ve farklı bölgelerde defalarca yapılmıştır. Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi de bunlardan birisidir.

Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’nde kavramlaştırma yöntemi diğer bütün kutsal kitap tercümelerinde olduğu gibi kelimesi kelimesine çeviri yöntemidir.

Çalışmaya konu olan metin taranmak suretiyle toplamda 103 tane cinsiyet kavram alanına ait söz varlığı tespit edilmiştir. Bunlardan 46’sı kadın kavram alanına ait, 27’si erkek kavram alanına aittir. 29’u ise hem erkekler için hem kadınlar için kullanılabilen cinsiyet ayrımı olmayan ‘insan’ kavram alanına ait kelimelerden oluşur.

Hayvanlar için cinsiyet belirten ifadeler kullanılmamıştır. Yalnızca ‘koyun’ anlamına gelen saglıg’ın dişisi sagmal saglıg ‘dişi koyun’ olarak ifade edilmiştir.

 

Kısaltmalar

KTKT. Karahanlı Türkçesi İlk Kur’an Tercümesi

Kaynakça

Ata, Aysu (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi. TDK Yayınları, Ankara.

Kafesoğlu, İbrahim (2017). Türk Milli Kültürü. Ötüken Neşriyat, Ankara.

Kerimoğlu, Caner; Doğan Gökçe (2015). Türkçede Cinsiyet Görünümleri ve Çağrışımsal Zihniyet. TÜBAR-XXXVIII, s.143-178.                    ——————————————————————–    

* Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, [email protected] 

Reklam (#YSR)