Karahanlı Türkçesi İlk Kur’an Tercümesi’nde Cinsiyet Kavramı
Hakan Güler*
Özet: Dünya dillerinin önemli bir kısmında dilbilgisel cinsiyet yoktur. Türkçe bu dillerden biridir. Türkçede daha çok sözlüksel cinsiyete dayalı kavramlar ortaya çıkmaktadır. Türk sosyal yaşamının temelini oguş (aile) oluşturur. Aile, temelde anne-baba, karı-koca yani kadın ve erkekten oluşur. Dolayısıyla Türklerde cinsiyet kavramı ailede başlar. Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra Kur’an-ı Kerim’i birçok kez Türkçeye tercüme etmişlerdir. Bunlardan birisi de Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’dir. Bu çalışmada Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi taranmak suretiyle bu metin içerisindeki cinsiyet kavramları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.
Giriş
İnsanlar kadın ve erkek olmak üzere iki cinste yaratılmıştır. Bu gerçeklik Havva ile Adem’den beri bilinen bir aile olgusunu da beraberinde getirmiştir. Türk kültüründe il’i yani Devlet’i oluşturan sosyal yapılar sırasıyla; oguş (aile), urug, boy ve bodun (ulus)’dur (Kafesoğlu 2017: 219). Elbette bu sosyal yapıların ilki olan oguş’u oluşturan da temelde kadın-erkek, karı-koca, hanım-bey, hatun-hakan vb. olarak adlandırılan birbirine eş olan insanlardır. Türkçe, kavramlaştırmadaki gücünü her alanda göstermiş ve belki tek kelimeyle karşılanabilecek bir olguyu bu örnekte olduğu gibi sosyal statülere göre farklı adlandırmak suretiyle o olgu için bir kavram alanı meydana getirmiştir.
Türkçe en eski dönemlerinden itibaren cinsiyet kavram alanına giren adlandırmaları etkin bir biçimde kullanmış ve sonuçta bu kavram alanına ait zengin bir söz varlığı ortaya çıkmıştır. Türkçede daha çok sözlüksel cinsiyete dayalı kavramlar ortaya çıkmaktadır. Sözlüksel cinsiyet, biyolojik cinsiyetle uyumlu cinsiyet türüdür. Sözcüklerin anlamlarıyla sınırlıdır. Sözcüğün gerçek dünyada karşıladığı canlının cinsiyetiyle belirlenir.
Türklerde aile kurumu İslamiyet’in kabulünden sonra da önemini korumaya devam etmiştir. Bunda, tıpkı Türk kültüründe olduğu gibi İslam dininde de ailenin önemini vurgulayan öğretilerin bulunması etkili olmuştur. Sonuçta büyük oranda Türk kültürünün temelini teşkil eden, İslamiyet’in pekiştirdiği aile kurumunun etrafında şekillenen bir kavram alanı ve zengin bir söz varlığı ortaya çıkmıştır. Bu söz varlığı halk dilinde, devlet dilinde, edebi eserlerde ve tercüme metinler de dahil olmak üzere birçok alanda kullanılmıştır.
Dünya dillerinin önemli bir kısmında dilbilgisel cinsiyet yoktur. Türkçe bu dillerden biridir. Dil aileleri bu bakımdan ikiye ayrılır:
Cinsiyet kategorisi bulunmayan dil aileleri: Çin-Tibet dilleri, Ural dilleri, Altay dilleri, Kartvel dilleri, Kuzey Amerika’daki bazı yerli dilleri.
Cinsiyet kategorisi bulunan dil aileleri: Nijer-Kongo dilleri, Afroasyatik diller, Avustronezya dillerinin bir bölümü, Hint-Avrupa dillerinin önemli bir bölümü, Dravid dilleri, Amerikan yerli dilleri (Kerimoğlu- Doğan 2015: 144).
Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra Kur’anı Kerim’i kendi dillerine tercüme etmişlerdir. Bu tercüme faaliyeti oldukça geniş bir sahada farklı zamanlarda defalarca gerçekleştirilmiştir. Türkler bu tercüme faaliyetleri sırasında kavramlaştırmayı etkili bir biçimde kullanarak Arapça kelimeleri başarılı bir şekilde Türkçe kavramlarla karşılamışlardır. Elbette bulunulan çağa ve coğrafyaya göre kavramlaştırma bazen son derece başarılı bazen de yanlış ya da eksik olabilmiştir.
Bu çalışmada Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi, cinsiyet kavramları bağlamında incelenmiştir.
1.Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’nde Cinsiyet Kavramları
Karahanlı Türkçesinde yapılan ilk Kur’an tercümesinde birçok Arapça kelimenin Türkçe karşılıkları kelimesi kelimesine tercüme yöntemi kullanılarak verilmiştir. Böylelikle metnin bütünlüğü sağlanmış ve kaynak metne yani Kur’an-ı Kerim’e de sadık kalınmıştır. Çalışmanın konusu olması dolayısıyla bu eserdeki cinsiyet kavramları üzerinde durulmuştur. Açık ya da örtülü şekilde cinsiyet belirten unsurlar incelenmiştir. Bu incelemeler sonucunda Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’nin cinsiyet içeren söz varlığı derlenmiş ve kadın kavram alanı, erkek kavram alanı, hem kadın hem erkek kavram alanlarını içine alan kavram alanı ve hayvan kavram alanlarında cinsiyet belirten ifadeler ortaya çıkarılmıştır.
1.1.Kadın Kavram Alanına Ait Söz Varlığı
Ana ‘anne’ KTKT 30/71a3, 28/28a2, 31/11b3, 31/44a2, 32/7b3, 27/30b3, 32/9a2, 32/5b3, 34/80b3, 38/2b2-3, 31/13a2
Ana tişi karındaşı ‘teyze’ KTKT 33/12b2
Ata kız karındaşı ‘hala’ KTKT 33/12a3
Beglig ‘evli, kocalı’ KTKT 26/5a3
Beglig ol- ‘kocalı olmak, evli olmak’ KTKT 26/5a3
Bitgen kunçuy ‘iman eden kadın’ KTKT 38/91b3
Boyun bermiş kunçuy ‘müslüman kadın’ KTKT 33/3b2
Boyun sugan kunçuy ‘müslüman kadın’ KTKT 38/91b3
Çadır ‘çar, kadınların dış giysisi’ KTKT 33/21a3
Edgü uragut ‘iyi, namuslu kadın’ KTKT 26/11b1
Emüz ‘emzirme’ KTKT 32/5b3, 38/83a2, 38/82b2
Emüzgen ‘süt anne’ KTKT 32/8b2
Hatun ‘kadın’ KTKT 32/7a2, 33/27b1
İki yüzlüg uragut ‘münafık kadın’ KTKT 29/47a1, 33/27a2, 29/48a1, 37/29b1
İşler ‘kadın’ KTKT 30/80b1
Kara közlüg ‘kara gözlü, cennet kızı’ KTKT 36/87b1
Karabaş ‘cariye’ KTKT 38/4a3
Kız ‘kız çocuk’ KTKT 33/21a1, 32/18a3, 38/98b3, 30/57a2, 34/40a1, 36/42b1, 34/40b3, 30/29a2, 33/12a3
Kız kadaş ‘kız kardeş’ KTKT 27/15a3
Kız karındaş ‘kız kardeş’ KTKT 33/18b3, 31/45a2, 32/8a3
Kirtgünmiş kunçuy ‘mü’min kadın’ KTKT 33/3b3
Köni sözlegli kunçuy ‘sadık, doğru sözlü kadın’ KTKT 33/4a2
Küdezgen tişi ‘koruyan kadın’ KTKT 33/4b3
Mut’a ‘kocasından boşanan kadına verilen yardım’ KTKT 33/11b2
Mut’a ber- ‘boşanan kadına yardım etmek’ KTKT 33/11b2
Mü’mine ‘mü’min kadın’ KTKT 26/4a3, 33/12b3, 27/19b1, 33/11a2, 33/5a3, 33/20b1, 37/16a1, 37/28b2, 37/44a2
Mü’mine uragut ‘mü’min kadın’ KTKT 26/4a2
Mü’min hatun ‘mü’min kadın’ KTKT 33/27b1
Namaz kılgan kunçuy ‘namaz kılan kadın’ KTKT 38/91b3
Ogrı uragut ‘hırsız kadın’ KTKT 27/45a2
Ol tişi ‘o kadın’ KTKT 26/11b2
Ol uragutlar ‘o kadınlar’ KTKT 26/85b2, 38/80b1, 38/80a1
Ortak katıglı kunçuy ‘ortak koşan kadın’ KTKT 33/27a3
Ortak kılıglı uragut ‘tanrıya ortak koşan kadın’ KTKT 37/29b2
Ruze tutgan kunçuy ‘oruç tutan kadın’ KTKT 38/92a1
Ruze tutgan tişi ‘oruç tutan kadın’ KTKT 38/4b2
Sadaka bergen tişi ‘sadaka veren kadın’ KTKT 33/4b2
Sergen tişi ‘sabırlı kadın’ KTKT 33/4a3
Tapmış kunçuy ‘inançlı kadın’ KTKT 38/37a3
Tapungan kunçuy ‘ibadet eden kadın’ KTKT 38/92a1
Tevbe kılgan kunçuy ‘tövbe eden kadın’ KTKT 38/92a1
Tişi ‘kadın, kız, dişi’ KTKT 26/85b2, 28/11b3, 30/57b1, 35/47b2, 26/83b3, 30/84a3, 33/71a3, 37/63b2, 36/33b2, 36/34a1, 36/44a1, 34/40a3, 33/4b1, 33/4b3, 26/11b2, 38/1a1, 33/4b2, 33/4a3, 33/5a1
Uçmah kızları ‘huriler’ KTKT 34/13b1
Uragut ‘kadın, kız, karı, zevce, dişi’ KTKT 26/1b1, 26/11a1, 26/85a3, 26/88a1, 33/15a2, 37/44a2, 37/61a3, 38/76a2, 26/9b2, 26/19a2, 27/22a1, 26/65b3, 26/43a2, 33/1b3, 37/61a3, 33/1b2, 33/18b3, 32/4b2, 35/36b3, 33/21a2, 38/80a2, 28/20a3, 38/4a2, 32/16a1, 33/12b2, 32/7a2, 26/4a1-2, 26/11b1, 29/47a1, 27/19b1-2, 38/82a3
Uragut bodnı ‘evlilikte kadın tarafı’ KTKT 26/13a1
Yad kılgan tişi ‘Allah’ı zikreden dişi’ KTKT 33/5a1
Yüklüg uragut ‘hamile kadın’ KTKT 38/80b1, 38/82a2
1.2.Erkek Kavram Alanına Ait Söz Varlığı
Amm ‘amca’ KTKT 33/12a3
Ata ‘baba, ced’ KTKT 30/46a1, 31/11b3, 30/4a2, 30/10b1, 31/16b1, 31/16b3, 31/17a3, 31/17b2, 32/17a1, 32/17b3, 34/30b2, 31/16b1, 34/26b3, 36/47b2, 30/4b1, 30/10b3, 33/18b2, 33/86b1, 38/15a1, 36/48b1, 35/27a2, 28/48b3, 32/25a1, 34/20b1, 36/45a3, 30/21a1
Baş kodı eren ‘mütevazi erkek, alçak gönüllü adam’ KTKT 33/4a3
Boyun bermiş eren ‘müslüman erkek’ KTKT 33/3b2
Er ‘kişi, adam, erkek’ KTKT 27/15a2, 31/11b3, 28/31a1, 27/35a3, 30/69b2, 32/10b1, 32/14a2, 33/31b2, 33/57a3, 34/96b3, 35/38b1, 36/49a3, 35/38b3, 27/45a2, 28/49b1, 26/12b3
Er oglan ‘oğul evlat’ KTKT 38/15a1
Eren ‘erkek’ KTKT 30/51a1, 26/10b3, 37/44a1, 34/69b2, 26/43a2, 26/65b3, 26/9b1, 33/3b3, 33/4a3, 33/3b2, 33/3b3, 33/4a1, 33/4b3, 33/27b1, 33/27a3, 33/5a1
Erkek ‘erkek’ KTKT 30/84a3, 35/47b2, 26/83b3, 37/63b2, 36/33b3, 36/34a1
Erkek oglan ‘erkek çocuk’ KTKT 32/4b1
İni ‘küçük erkek kardeş’ KTKT 30/8b3
Kirtgünmiş eren ‘mü’min erkek’ KTKT 33/3b3
Köni sözlegli eren ‘sadık, doğru sözlü erkek’ KTKT 33/4a1
Küdezgen eren ‘koruyan erkek’ KTKT 33/4b3
Mü’min eren ‘mümin erkek’ KTKT 33/27b1
Oglan ‘oğul, erkek çocuk’ KTKT 28/11b2, 30/67a3, 34/40a2, 34/40b3, 36/42b2, 30/2b1, 30/7a2, 33/18b2-3, 27/31b2, 35/36b2, 29/17a3, 28/20a2
Ogrı er ‘hırsız adam’ KTKT 27/45a2
Ogulkına ‘oğulcuk’ KTKT 34/30a2
Ol er ‘o adam’ KTKT 28/49b1
Ortak katıglı eren ‘müşrik, tanrıya şirk koşan erkek’ KTKT 33/27a3
Ortak kılıglı eren ‘tanrıya ortak koşan adam’ KTKT 37/29b2
Ruze tutgan eren ‘oruç tutan erkek’ KTKT 33/4b2
Sadaka bergen eren ‘sadaka veren erkek’ KTKT 33/4b1
Sergen eren ‘sabırlı erkek’ KTKT 33/4a2
Tagay ‘dayı’ KTKT 33/12b1
Yad kılgan eren ‘Allah’ı zikreden erkek’ KTKT 33/5a1
1.3.Hem Erkek Hem Kadın Kavramları İçin Kullanılabilen Kelimelerden Oluşan Söz Varlığı
Adem ‘insan’ KTKT 35/74b2
Ademi ‘İnsan, kimse, beşer’ KTKT 27/32a1, 34/72a2, 38/68a3, 31/10b3, 31/11a2, 35/87b1, 35/89b1, 26/7a3, 31/75b2, 31/77b1, 36/33a2, 34/83a1, 35/6a3, 31/26a2, 31/26b1, 37/73a1, 36/32b2, 36/42a3, 38/28b3
Ajunlug ‘Canlı’ KTKT 38/29a2
Alemlug ‘İnsanlar, bütün yaratılmışlar, canlılar’ KTKT 28/4b2, 34/26a1, 34/27a3, 34/46a3, 36/96b1, 27/38b3, 28/9a3, 35/22a3, 35/61a3, 35/61b3, 35/62b1, 35/76b1, 34/76a3, 27/34a2
Ata ana ‘Ana baba’ KTKT 26/13b1
Atasız ‘yetim’ KTKT 26/85b2
Avıçka ‘Yaşlı, ihtiyar’ KTKT 32/16a3
Ayal ‘Çocuk, evlat, zürriyet’ KTKT 27/11b2, 27/15a3, 27/15b2, 31/14a1, 32/7b2, 36/70b2, 34/78b3, 29/40a2, 29/48b2, 29/60b3, 38/11b3, 38/37b3, 28/79a1, 33/53a1, 38/63a3, 38/73b2, 38/73a1, 28/48a1, 28/49a1, 34/7b3, 31/22b1, 34/33a1, 35/27a3, 28/59a2, 28/59a3
Ayallıg ‘Evlat sahibi’ KTKT 33/52a2
Bilge ‘Alim’ KTKT 27/50b3, 29/23a3, 29/25a2
Biligsiz ‘Cahil’ KTKT 30/8b3, 32/36a1
Boyun İçindeki ‘Köle’ KTKT 29/43a1
Cüft ‘Eş, karı kocadan biri’ KTKT 26/86b3, 28/58b1, 34/80b3, 33/6b1, 31/88b3, 34/80b1, 33/12a1, 33/13b1, 38/89b1, 33/17b3, 34/21b2, 35/27a3, 29/17b1, 38/88b2, 33/15a3
Cüft kıl- ‘Çift yapmak’ KTKT 36/33b3
Ferişte ‘Melek’ KTKT 30/21b1, 26/64b3, 27/8b3, 27/12a3, 30/22a3, 34/72b3, 36/43b3, 36/59b3, 36/62b2, 34/40a3, 35/21b3, 35/80a1
Kadaş ‘Kardeş’ KTKT 29/8b3, 32/23a3, 34/54a3, 27/40b1, 28/28b3, 27/36b3, 32/24a1, 27/40a1, 28/28a1, 37/63a1, 27/39b1, 28/6b2, 30/7a3, 28/61b2, 33/18b3, 38/15a2, 37/60b2
Karındaş ‘Kardeş’ KTKT 33/18b2, 30/9a2, 31/43a2, 31/20b2, 29/16b2
Kimerse ‘Kimse, kişi’ KTKT 31/36a1, 33/8b2, 34/61a2, 27/34a2, 38/25b2, 25/16b2, 31/45a3, 34/17a2, 34/90a1, 34/92a2, 35/43b2, 37/13b3, 37/53a1, 37/54a1
Kirtgünmiş ‘İnanmış, iman etmiş’ KTKT 33/56a1
Kişi ‘Kişi, insan’ KTKT 33/46b2, 30/48b3, 33/46b3, 33/52b3, 30/59a1, 30/51b2, 30/65a1, 28/37b1, 30/20b3, 30/33b1, 33/68a2
Kurtga ‘Yaşlı’ KTKT 34/37a3, 37/89a1
Oğul kız ‘Evlat’ KTKT 31/30b3, 31/33b1, 31/34a2, 31/34a3
Oğullanmak ‘Evlat edinmek’ KTKT 33/7a3
Tirig ‘Diri, canlı’ KTKT 25/24a3, 31/8b3, 31/13a1, 31/13b2, 31/26a3, 34/18a1, 35/61b1, 31/86b1
Yaŋluk ‘insan’ KTKT 30/87a2, 36/34a3
Yegen/Yegençük ‘Torun’ KTKT 27/6b3, 30/67a3
Yek ‘şeytan’ KTKT 33/66b3, 28/49b3, 25/20a1, 26/15b2, 26/32a1, 26/44b1, 26/81b3, 28/49b3, 28/69b3, 29/6b3, 30/60b3, 31/17b1, 31/89b1, 32/11a3, 33/66b3, 36/63a3, 37/19a1, 34/61b2
1.4.Hayvan Adlarında Kullanılan Cinsiyet Kavramına Ait Söz Varlığı
Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesinde hayvanlar için cinsiyet belirten bir ifade kullanılmamıştır. Yalnızca ‘koyun’ anlamında kullanılan saglıg’ın dişisi için sagmal saglıg ‘dişi koyun’ (KTKT 34/54b1) adlandırması yapılmıştır. Bunun dışındaki hiçbir örnekte cinsiyet belirten bir ifadeye rastlanmamıştır: at ‘at’, buzagu ‘buzağı’, it ‘köpek’, tewe ‘deve’, toŋguz ‘domuz’, yılan ‘yılan’…
Sonuç ve Değerlendirme
Dünya dillerinin önemli bir kısmında dilbilgisel cinsiyet yoktur. Türkçe bu dillerden biridir. Türklerde aile bağları oldukça kuvvetlidir. Öyle ki Türk sosyal yaşamının temelini eski devirlerden itibaren oguş (aile) oluşturur. Aileyi oluşturan ise anne-baba yani kadın-erkektir. Görüldüğü gibi cinsiyet kavramı Türklerde sosyal yapıyı oluşturan ilk kurum olan ailede başlar. Türk kültüründe oldukça belirgin olan bu yapı İslamiyetin kabulünden sonra da devam etmiştir.
Türkler İslamiyeti kabul ettikten sonra İslam dininin kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim’i Türkçeye tercüme etmişlerdir. Kur’an tercümeleri farklı çağlarda ve farklı bölgelerde defalarca yapılmıştır. Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi de bunlardan birisidir.
Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi’nde kavramlaştırma yöntemi diğer bütün kutsal kitap tercümelerinde olduğu gibi kelimesi kelimesine çeviri yöntemidir.
Çalışmaya konu olan metin taranmak suretiyle toplamda 103 tane cinsiyet kavram alanına ait söz varlığı tespit edilmiştir. Bunlardan 46’sı kadın kavram alanına ait, 27’si erkek kavram alanına aittir. 29’u ise hem erkekler için hem kadınlar için kullanılabilen cinsiyet ayrımı olmayan ‘insan’ kavram alanına ait kelimelerden oluşur.
Hayvanlar için cinsiyet belirten ifadeler kullanılmamıştır. Yalnızca ‘koyun’ anlamına gelen saglıg’ın dişisi sagmal saglıg ‘dişi koyun’ olarak ifade edilmiştir.
Kısaltmalar
KTKT. Karahanlı Türkçesi İlk Kur’an Tercümesi
Kaynakça
Ata, Aysu (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi. TDK Yayınları, Ankara.
Kafesoğlu, İbrahim (2017). Türk Milli Kültürü. Ötüken Neşriyat, Ankara.
Kerimoğlu, Caner; Doğan Gökçe (2015). Türkçede Cinsiyet Görünümleri ve Çağrışımsal Zihniyet. TÜBAR-XXXVIII, s.143-178. ——————————————————————–
* Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, [email protected]