Mustafa İsmet İnönü
(24 Eylül 1884, İzmir – 25 Aralık 1973, Ankara)
Mustafa İsmet, Malatya eşrafından Reşit Efendi ve Cevriye Hanım’ın beş çocuğunun ikincisi olarak İzmir’de doğdu.
İlk ve orta öğretimini Sivas’ta bitirdi. Lise öğrenimini İstanbul Mühendishane İdadisinde yaptı. 1901 yılında başladığı Topçu okulunu (Mühendishane-i Berr-i Humayün) 1903 yılında bitirerek Topçu Teğmeni olarak mezun oldu. 1906 tarihinde Kurmaylık okulunu (Erkan-ı Harbiye Mektebini) birincilikle bitirdi.
31 Mart vakasını bastırmak için görev alan Hareket ordusunda karargâh subayı olarak görev aldı. 1911 yılında Yemen’e geçti. 26 Nisan 1912 yılında Yemen Genel Komutanlığında Kurmay başkanı oldu.
İkinci Balkan Harbinde subay olarak görev aldı. Savaş sonrası yapılan İstanbul Anlaşması, Bulgar Müzakere heyetinde askeri danışman olarak görev yaptı. Yemenden sonra bu görevi sulh müzakereleri hakkında tecrübesini artırdı. I. Dünya Savaşına Kaymakam rütbesi alarak dahil oldu. Bir sene sonra Miralay rütbesine terfi etti.
Kafkas cephesinde Mustafa Kemal ile beraber görev aldı. İstanbul’a 4.Kolordu komutanlığına Mustafa Kemal’in tavsiyesiyle atandı. Mayıs 1917 tarihinde Filistin cephesine gönderildi. 3. Ve 20. Kolordu komutanlıkları yaptı. Mediggo savaşında (Nablus Bozgunu) yaralandı ve İstanbul’a geri gönderildi.
Mondros Mütarekesi sonrasında İstanbul’da çeşitli görevlerde kısa süreli görevler yaptı. 9 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal’in daveti üzerine Ankara’ya geldi. 23 Nisan 1920 tarihinde açılan ilk meclise Edirne milletvekili olarak katıldı. 6 Haziran 1920 tarihinde İstanbul hükümeti tarafından hakkında idam kararı çıkarıldı.
Milletvekilliği devam ederken 10 Kasım 1920 tarihinde Batı cephesi, kuzey hattı komutanı olarak atandı. Bu görevi sırasında Çerkez Ethem ve diğer ayaklamaların bastırılmasında etkin rol oynadı. 15 Mayıs 1919 tarihinden beri ilerleyen Yunan ilerlemesini durdurarak Mirliva rütbesine terfi ederek Paşa oldu. Kütahya- Eskişehir Muhaberelerinde mağlup olunca görevinden azdelirek yerine Fevzi (Çakmak) Paşa getirildi.
Sakarya Meydan Muharebesi sırasında Başkomutan Mustafa Kemal’in emri ile Batı Cephesi komutanlığını yürüttü. Savaş sırasında gösterdiği başarıları nedeniyle Ferik rütbesine yükseltildi. İzmir’in geri alınması sonrasında ateşkes görüşmelerinde Ankara hükümetini temsilen Mudanya’ya gönderildi.
26 Ekim 1922 tarihinde Hariciye Vekili (Dışişleri Bakanı) olarak seçildi ve Lozan görüşmeleri delege başkanı olarak İsviçre’nin Lozan şehrine gitti. 8 ay süren müzakereler sonucunda 23 temmuz 1922 de ve 23 ağustos 1922 de TBMM tarafından kabul edilen Lozan Anlaşmasını, Türkiye Devleti adına imzalayanlardan birisi olarak en önemli siyasi ve diplomatik başarısını elde etti.
29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen Cumhuriyet ile beraber, Türkiye Cumhuriyetinin ilk hükümetini kurdu. Sonradan Cumhuriyet Halk Fırkası olacak olan Halk Fırkası genel başkan vekilliğini üstlendi.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının Çankaya muhalefetini, hükümet üzerinden yürütmesi ve bu muhalefete beklenen karşılamayı yapmaması üzerine, Mustafa Kemal’in isteği üzerine 8 Kasım 1924 tarihinde istifa etti.
Mustafa Kemal Paşa’nın istifa eden hükümet yerine Ali Fethi Bey’i görevlendirdi. Kurulan hükümet Şeyh Said İsyanına karşı yeterli müdahalede bulunamaması üzerine istifa etti.
İsmet Paşa, yeniden başbakan olarak hükümetin başına geçerek, isyanın bastırılmasında önemli rol üstlendi.
Bu süreç zarfında Takrir-i Sükun kanununun çıkarılması ve İstiklal Mahkemelerinin yeniden oluşturulmasını sağladı.
1926 yılında orgeneral olduktan sonra askerlik görevinden istifa etti.
Sovyetler Birliği ile diplomatik dayanışmanın güçlenmesi adına 25 Nisan 1932 – 10 Mayıs 1932 Moskova’ya gitti.
Mustafa Kemal ile aralarında yaşanan fikir ayrılıkları nedeniyle Başbakanlık ve Cumhuriyet Halk Partisi Başkan Vekilliğinden azledildi. Bu dönemden Mustafa Kemal’in vefatına kadar sadece Malatya Milletvekili olarak görev yaptı.
İsmet İnönü, Mustafa Kemal Atatürk’ün 10 Kasım 1938 tarihinde vefat etmesinden sonra 11 Kasım 1938 tarihinde toplanan TBMM oy birliği ile Cumhurbaşkanı seçildi.
CHP’nin birinci Olağanüstü Kurultayında kendisine “Milli Şef” unvanı verilerek, partinin “değişmez genel başkanı” olarak seçildi.
İnönü, ülkesini Cumhurbaşkanlığının ilk yıllarında başlayan İkinci Dünya Savaşından uzak tuttu. Her iki tarafa da seviyeli ve mesafeli durmaya çalışarak, ülkesini yaşanabilecek dışsal büyük sorunlara karşı korumaya çalıştı. Savaş nedeniyle yaşanan ekonomik kriz döneminde çıkarılan “Varlık Vergisi” hayata geçirildi. Yaşanan mali sorunlara rağmen eğitim seferberliği adına dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in yürüttüğü “Köy Enstitüleri” projesine imza attı.
II. Dünya savaşından hemen sonra ki sulh döneminde Sovyetler Birliği Başkanı Stalin’in, Türkiye’den Kars, Ardahan, Iğdır ve Artvin’i istemesi üzerine İsmet İnönü, Türkiye’nin politik ibresini ABD ve İngiltere’nin lider olduğu batı bloğundan yana kullandı. 1947 yılında ABD başkanı Truman’ın yayınladığı doktrinler doğrultusunda, ülkede politik ve siyasi olarak ABD yakınlaşması ciddi derece hissedilmeye başlandı.
İsmet İnönü 1946 yılında kurulan Demokrat Parti ile ciddi seçim yarışına yine aynı girdi ve büyük bir oy oranıyla seçimleri kazandı.
14 Mayıs 1950 genel seçimlerinde Demokrat Partiye kaybetti ve İnönü Cumhurbaşkanlığından ayrıldı.
Bu tarihten sonra ana muhalefet partisi genel başkanı olarak görevine devam.
27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra yapılan 15 ekim 1961 tarihli ilk genel seçimde tek başına hükümet kuracak sayıya ulaşamasa da en çok oyu aldığı için hükümeti kurmakla görevlendirildi. Çeşitli partilerle farklı koalisyonlar kurarak başbakanlık yaptı. Bu dönemde Harp Okulları komutanı Talat Aydemir’in başını çektiği 22 Şubat 1962 ve 20 Mayıs 1963 tarihli darbe girişimlerinin savuşturulmasında önemli bir rol üstlendi.
İnönü hükümeti, mecliste yapılan bütçe oylamasında istenen kabul oyunu alamadığı için 20 Şubat 1960 tarihinde Başbakanlıktan istifa etti. CHP’nin 1969 seçimlerinde istenen oyu alamaması güçlenen parti içi muhalefeti, 12 Mart 1971 askeri muhtırası ile bölünme noktasına kadar gelmişti. Bülent Ecevit’in başını çektiği parti içi muhalefete karşı sert beyanlarda bulundu. 5. Olağan kongrede parti meclisi Bülent Ecevit safında durunca 34 yıllık parti genel başkanlığından istifa etti. İnönü, 4 Kasım 1972 tarihinde CHP üyeliğinden, 14 Kasım 1972 tarihinde ise Milletvekilliğinden istifa etti. Eski Cumhurbaşkanı sıfatıyla Cumhuriyet Senatosunda “Senatör” olarak görev aldı.
İsmet İnönü, ikametgahı olan Pembe Köşk’te 25 Aralık 1973 günü hayata gözlerini kapadı. Anıt Kabir içerisinde toprağa verildi.
