Heyet-i Mebusan (Meclis-i Mebusan)
1876 senesinde kurulan iki meclisten birisidir.Heyet-i Ayan’dan farklı olarak üyeleri seçimle görev almaktaydı. 1908 senesine kadar Heyet-i Mebusan kavramı yerini Meclis-i Mebusan’a bırakmıştı.
Açılış çalışmasına 20 Mart 1877 başlayan Meclis, 28 Haziran 1877 tarihinde ara vermiştir. Ertesi sene yeni meclis için seçimler yapıldı ve 13 Aralık 1877 tarihinde yeniden göreve başladı. İç ve sış sorunları öne süren Padişah II. Abdülhamit tarafından 14 Şubat 1878 tarihinde süresiz olarak tatil edilerek 1908 senesine kadar açılmadı.
Meclis-i Mebusan seçim süreci, dört yılda bir, gizli tercihle yapılan ve her elli bin erkek seçmene bir mebus düşecek şekilde öngörülmüştü.
Diğer seçilebilme koşulları netleşmediğinden ilk seçimlerin Taşra(İstanbul dışı) bölgelerde Meclis-i Vükela (Bakanlar Kurulu)’nun çıkardığı yedi maddelik Talimat-ı Muvakkate’ye (Yetkilendirme Emirleri) göre yapılması kararlaştırıldı. İzmit dâhil İstanbul ve çevre vilayetler için ise Hükümetin çıkardığı bir beyanname esas alındı.
Mebus sayısı 80 Müslüman 50 gayrimüslim olacak şekilde düzenlendi. 30 olan Seçmen yaşı düzenleme ile 25’e çekildi ve “çok az emlak sahibi” olma koşulu getirildi. İki aşamalı seçim sistemi ve çoğulcu yöntem tercih edildi.
İstanbul’da emlakı olan seçmenler ikinci seçmenleri, ikinci seçmenlerde mebusları seçtiler. Taşra vilayetlerinde ise vilayet, liva ve kazaların seçilmiş idare meclis üyeleri ikinci seçmen sayılarak onların oy tercihleriyle mebuslar seçildi.
Meclis-i Mebusan yemini Kanun-i Esası üzerinde değil Padişah’a bağlılık üzerine gerçekleşiyordu. Meclisi toplama ve kısıtlama yetkisi padişahın iradesindeydi.
Bu meclis sadece kendi görevler alanları dahilinde kanunları padişahtan izin alarak çıkarabilmekteydi. Padişahın sınırsız veto hakkı vardı. Bir metnin yasalaşması için önce Heyet-i Ayan ‘ın sonrasında Padişahın onay gerekmekteydi.
Heyet-i Vükela ve Meclis-i Mebusan arasında yaşanabilecek uyuşmazlıklar neticesinde padişah, Padişah Heyet-i Vükelayı fesih edebileceği gibi altı ay içinde yeni seçim olmak kaydıyla Meclis-i Mebusan ’ı dağıtabilirdi.
İkinci Meşrutiyetin ilanı sonrasında Meclisi Mebusan yetkileri ve yetkilendirilmeleriyle alakalı değişiklikler yapılarak; Meclisin kendi başkanını seçmesi, Padişah izni almadan yasa önerisi getirilmesi, Padişahın mutlak veto yetkisinin kaldırılarak teklif edilen yasanın yeniden görüşülmek üzere meclise geri gönderilmesi ve meclisin üçte iki çoğunlukla kabul etmesi durumunda padişahın metni zorunlu olarak yasalaştırması kabul edildi. Ayrıca Padişahın’ ın meclis tarafından güvenoyu alan kişiyi Sadrazam yapması ve Sadrazam’ın da önerdiği kişileri vekil olarak ataması uygulaması başlatıldı.
Meclis kendini 1912 senesinde iki kez, 1918 senesinde de bir kez fesih etti.
İstanbul’un işgal kuvvetlerince alınmasından sonra Meclis faaliyetleri sonlandı.
Meclis-i Mebusan üyelerinden bazıları Ankara’ya geçerek TBMM mebuslarından oldu.
