Hasan Tahsin Efendi

Tahsin Efendi o dönem Osmanlı Devleti sınırlarında Yanya eyaleti içerisinde günümüzde  ise Arnavutluk sınırlarında olan Konispol ilinin Ninat köyünde doğdu. Babası Osman Efendi daha sonra Berat  müftüsü oldu. ^[3] Tahsin Efendi Gençliğinden itibaren İstanbul’da yaşadı ve burada İslam din ve bilim okudu. ^[4] 1856 senesinde sadrazam Mustafa Reşid Paşa’nın izniyle  burs aldı ve Paris’te bilim eğitimine devam etti. 1861’de İstanbul’a geri döndü, ancak 1862’de tekrar Paris’te geçti ve Osmanlı büyükelçiliğinin imamı olarak görev yaptı. Sarık yerine Avrupai şapka taktığı için arkadaşları arasında Mösyö Tahsin ve Gavur Tahsin lakapları yayıldı. ^[5]

1869’da İstanbul’a dönerek İstanbul Üniversitesinin o zaman ki adıyla Darülfünun rektörlüğüne atandı. ^[6]  Bir profesör olarak İslam dünyasının bilimsel ve sosyal geri kalmışlığını açıkça eleştirdi ve öğrencilerini doğa bilimleri okumaya tutkuyla teşvik etti.

1870 yılında üniversitesine, Sultan’ın sarayında ve Müslüman yüksek rahipliklerinde öfke uyandıran dönemin ünlü pan-İslami politik aktivisti, İslami modernizmin babası olarak görülen Cemaleddin el-Afgani’ye görüşlerini verme fırsatı verdikten sonra üniversiteden ayrılmak zorunda kaldı. ^[7] Daha sonra hayatını bir imam olarak sürdürdü ve ayrıca özel bir yolda ilim öğretti. ^[8] Bu yıllarda Osmanlı başkentinde yaşayan Arnavut göçmenliği liderleriyle ilişkiler kurdu ve Jani Retro, Pashko Vasa, Kostandin Kristoforidhi, Babë Dud Karbunara (wd) ve Sami Frashëri ile daha yakından tanıştı. ^[9] Hoca Tahsin’in İstanbul’da ki mütevazı evi kısa süre sonra yerel Arnavut toplumunun buluşma yerlerinden biri haline geldi. ^[10]

1872’de, bu yılın yazında Arnavutluk’a yaptığı gezi sırasında yerel yazarları ve öğretmenleri ikna ederek tanıtmaya çalıştığı kendi Arnavut alfabesini geliştirdi. ^[11] Arnavut milliyetçi çevrelerle bağlantısı, 1874 yılının Mayıs ayında Osmanlı yetkililerinin onu tutuklayıp kısa bir süre başkentten atmasından kaynaklanıyor olabilirdi. ^[12] 1879 baharında Sami Frashëri liderliğindeki Arnavut vatansever bir örgüt olan İstanbul Komisyonu’na  üye oldu ve o yılın sonbaharından itibaren oluşumun kültür departmanı olan Arnavut Edebiyatı Yayınları Derneği’nin (Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip) çalışmalarında aktif bir rol aldı. İkinci girişim sırasında, Tahsin’in 1872 alfabesinin reddedilmesiyle Arnavut dili için İstanbul alfabesi geliştirildi ve tanıtıldı. ^[13] Yine 1879’da Tahsin Efendi, sayılarını neredeyse tamamen kendi yazdığı bilimsel-sanat dergisi Ulúm of Mecmúa’yı kurdu. ^[14]

1881’de tüberküloza yakalandı ve 70 yaşında Erenköy’deki evinde öldü. ^[15]

Bir doğa bilimci olarak, öncelikle astronomi ve fizikle ilgileniyordu, ancak aynı zamanda coğrafya, kimya ve matematikle ilgilendi ve birkaç astronomik enstrümanın icadı onun adıyla ilişkilendirildi. Ağırlıklı olarak Türkçe yazılan akademik çalışmaları çoğunlukla el yazmalarında kaldı, en fazla dergisi Ulm in Mecmúa’nın dergilerinde yer aldı ve ölümünün sonrasına kadar yayınlanmadı. ^[16] Zamanının en eğitimli insanlarından biri olarak kabul edildi ve sadece doğa bilimlerinde değil, aynı zamanda edebiyat , dilbilim ve İslam ilahiyatında da bilimsel olarak çok bilgili idi . Sami Frashëriona göre, Osmanlı İmparatorluğu’nda bir bilim adamının adını hak eden tek kişiydi ve Oryantalist Vasily Smirnov (wd) ona Türk Lomonosov adını verdi. ^[17]

• Esrār’da Abra gözlemi (Su ve havanın sırları). Ulum of Mecmua, hayır. (12 Şubat 1880) 436–464. O.
• Tarih yakut yahut hikat (Dünyanın yaratılış hikayesi). İstanbul:   1892–1893.
• Psikoloji yahut ilm-i bez (Psikoloji bilimi veya ruh). İstanbul:  1892–1893.
• Ilmas’ta Hey ‘et (Dünyanın Açıklaması). İstanbul:  1893–1894.
• Hadika-yi musiki I – X. İstanbul: Kasbar Matbaası. 1903–1905.