Deyişbilim (Stilistik)

Hakan Güler

Stilistik, dilbilim ile edebiyat biliminin kesişim noktasında yer alan bağımsız bir bilim dalıdır. Bağımsız bir bilim dalı olarak ele alınması 1951 yılında C. Bally’nin ‘Traite de Stylitque Française’ adlı eseri yazmasıyla gündeme gelmiştir. Ancak bu tarihlerden çok daha önce batıda retorik doğuda ise belagat ilminin sözbilim bağlamında üslup incelemelerini başlattığı söylenebilir. Klasik dönemlerde oldukça rağbet gören bir alan olan retorik/belagat ilmi Stilistik biliminin atası kabul edilir. Stilistik için ülkemizde farklı adlandırmalar yapılmaktadır. Bunlar; stilistik, üslupbilim, üslup bilimi, deyişbilim, biçem bilgisi ve biçembilim adlandırmalarıdır.

Stilistik, bir metnin dilbilimsel ölçütler ışığında, dilbilimin bütün kaynakları kullanılarak yapılan çözümlemesi olarak görülebilir. Temelde dört başlıkta incelenir:

Öncelemeler, yazınsal yapıtta yazarın, okuru üzerinde düşündürmek ve onun dikkatini çekmek için bir ögeyi dizimde öne çekmesiyle ya da bir unsuru öncelemesiyle oluşur. Leech’e göre bir dilbilimsel sapmadır. Bunun sebebi cümlenin ya da söz öbeğinin sözdizimsel yapısının yazarın tasarrufuyla değişmiş olmasıdır. Beş şekilde görülür; görsel öncelemeler, sesbilgisel öncelemeler, anlambilimsel öncelemeler, sözdizimsel öncelemeler, biçimbilimsel öncelemeler.

Yinelemeler, bir edebi eserin ahengini sağlayan önemli unsurlardandır. Dört şekilde incelenir; Sesbilgisel yinelemeler, biçimbilimsel yinelemeler, sözdizimsel yinelemeler, anlambilimsel yinelemeler.

Koşutluklar, birbirine benzeyen anlam, ses, biçim ve sözdizimi kullanılan ifadelerde görülen paralelliklerdir. Dört şekilde incelenir; yazımsal koşutluklar, başlık yineleme koşutluğu, sözdizimsel koşutluklar, kavramsal koşutluklar.

Sapmalar, dilin mevcut düzeninin dışına çıkılması durumudur. Özellikle şiirsel metinlerde üslubun önemli bir unsuru olarak karşımıza çıkar. Leech’e göre öncelemelerin temelini dilbilimsel sapmalar oluşturur. Yine Leech’e göre sekiz şekilde incelenir; sesbilimsel sapmalar, sözcüksel sapmalar, anlamsal sapmalar, yazımsal sapmalar, dilbilgisel sapmalar, lehçesel sapmalar, kesitsel sapmalar, tarihsel dönem sapmaları.

 

Stilistik Biliminin Tarihi Gelişmesi

Stilistik çalışmalarının tarihi klasik dönemlere dayanır. M.Ö.V. yüzyılda Hintli dilbilimci Yaska kelimeler arasındaki anlam boyutunu inceleyerek ilkel anlamda üslup çalışmalarını başlatmıştır. Daha sonra Platon da buna benzer çalışmalar yapar. Ardından Yunan Sofisti Gorgias ünlü yinelemesi, eğretileme gibi terimlerden bahseder. Aristoteles’in Retorik ve Poetika adlı eserlerinin de üslup kapsamına girdiği söylenebilir. Antik dönemde stilistik; hitabet, retorik ve poetika bağlamında incelenmiştir denilebilir. Bu döneme kadim stilistik çalışmaları olarak da bakılabilir. Kadim dönem 18.yüzyıla kadar varlığını sürdürür. Özünlü bu dönemi şöyle anlatır:

İletişim sırasında, insanları etkilemenin ve belli birtakım olaylara inandırmanın ilk akla gelen yolunun planlı ve amaçlı dil kullanımları olduğunu öne süren sözbilim, Eflatun’un ve Aristo’nun görüşlerinden yola çıkarak, dil kullanımlarında bazı biçimler ve söz sanatları yapıları belirlemiş ve geleneksel dilbilgisi çerçevesindeki tümden gelme yöntemleriyle şair ve yazarların yapıtlarında bu yöntemleri uygulamasını beklemiştir. Sözbilim’in bu etkisinin, Klasik Çağlardan başlayarak daha sonraki dönemlerde, Orta Çağ ve17. yüzyılda da sürdüğü görülür. Sözbilim bu çağlarda yalnızca kendi savını destekleyen bir bilim dalı olarak görünmez. Eflatun ve daha sonraki çağlarda yaşamış olan Ortaçağ ve 17. yüzyıl filozofları da, açıkça olmasa bile, dolaylı bir biçimde, dil ile yazın arasındaki bağıntıyı ortaya koyabilen bir düşünce biçimini kuramlarında desteklemişlerdir.

20.yüzyılda modern stilistik çalışmaları başlar.1920’lerde I. A. Richards tarafından Amerika’da yeni eleştiri adı verilen çalışmalar başlar. Bu çalışmalar ‘pratik eleştiri deneyleri’, ‘yaygın açıklama teknikleri’ ve ‘şiirde yakın okuma’ çevresinde gelişir. Modern stilistiğin kurucularından C. Bally üslup incelemelerini ‘dildeki etkili unsurların incelenmesi’ olarak tanımlar ve stilistiği ‘tüm dil sistemini tanıma kaynağı’ olarak değerlendirir (Karabulut 2019). Modern dilbilim çalışmalarının öncü isimlerinde Noam Chomsky ve onun takipçileri tarafından öne sürülen ‘matematik yöntemlerinin kullanılması, üretici-dönüşümsel dilbilimi, dil mimarisi, zeka ve dil modelleri, dolaylı ve dolaysız kurucular’ gibi yeni kavramlar ve inceleme yöntemleri de stilistik çalışmaları için önem arz eder.

Stilistik üzerine B. Croce, K. Vossler, Bloomfield, D. Alonso, R. Jakobson, T. Todorov, T. S. Eliot, Empson gibi bilim adamlarının çalışmaları mevcuttur. Üslubu dilbilimsel açıdan inceleyen araştırmacılar arasında stilistiğin kurucusu sayılan Charles Bally ile İ. A. Richards, Leo Spitzer, Marcel Cressot, Stephan Ulmann, P. Guiraud gibi isimler de vardır.

20.yüzyılın en önemli dilbilimcilerinden olan İsviçreli bilim adamı Ferdinand de Saussure Genel Dilbilim Dersleri adlı eserinde üslup konusunun artık sadece edebiyatçılar için değil dilciler için de önemli bir araştırma alanı olduğunu, edebi eserin şekil bakımından dil unsurlarıyla açıklanabileceğini söyleyerek stilistik çalışmalarına önemli bir bakış açısı kazandırmıştır.

Doğuda ise Eski Hint ve Çin’de birtakım dilbilimsel faaliyetler yapılmıştır. İslamiyet’in ortaya çıkmasından sonra ise Kur’an’ın doğru okunup anlaşılabilmesi için “i’caz, beyan, belagat, meani, nakd-tenkid, nazm, siyaka, siyak, sibak” gibi birçok terim ortaya çıkmış ve stilistik çalışmalarına yeni boyutlar kazandırmıştır. Belagat konusu İslam dünyasında hicri 2.-3.yüzyılarda sıkça işlenmiş ancak sonraları birkaç belagat kitabıyla sınırlı kalmıştır. Osmanlı’da ise Sekkaki’nin Arapça Miftahu’l-Ulum ve bu eserin şerh-haşiyelerinden takip edilmiştir. Belagat ilmi ilk defa Türk dilcisi Siraceddin Sekkaki’nin bu eseriyle sistematik hale gelmiştir. Dil ve Belagat alimi olarak ün yapmış Abdulkadir El-Cürcani özellikle Delailu’l-İcaz ve Esraru’l-Belağa adlı eserleri ile tanınır. Cürcani’den sonra zemahşeri Keşşaf adlı eserinde onun ortaya koyduğu bakışla Kur’an’ı tefsir etmiş ve üslup özelliklerini incelemiştir.

Türkiye’de ciddi anlamda stilistik çalışmaları Tanzimat döneminde görülmeye başlanır. Recaizade Mahmut Ekrem Talim-i Edebiyat adlı eserinde üsluba dair açıklamalarda bulunur. Tanzimat sanatçıları üslup bağlamında Fransızlardan etkilenirler. Styl kelimesini Namık Kemal ‘beyan’, Recaizade ise ‘Üslup’ olarak karşılamıştır. Daha sonraki dönemlerde  Stilistik çalışmalar daha çok şiir üzerinde yapılmıştır. Özellikle İkinci Yeni hareketine mensup şairlerin şiirleri stilistik açıdan incelenmiştir. Bunun sebebi İkinci Yeni şiirlerinin daha çok alışılmamış bağdaştırma ve devrik yapılar barındırmasıdır.

      

                Türkiye’de Stilistik Üzerine Yapılan Başlıca Çalışmalar

  • AĞAYEVA, İ.S (1997). Edebi Üslupla İlmi Üslubun Mukayesesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, s.4, Güz.
  • AKAY, Hasan (1998). Cenap Şahabettin’in Şiirleri Üzerinde Stilistik Bir Araştırma. İstanbul: Kitabevi Yayınları
  • AKSAN, Doğan (1974). Dilbilim Açısından Şiir. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXIX, S.271
  • AKSAN, Doğan (2013). Şiir Dili ve Türk Şiir Dili. Ankara: Bilgi Yayınevi
  • AKSAN, Doğan (1974). Şiir Dili. Dil ve Edebiyat Dergisi, 2:1, 1-13
  • AKTAŞ, Şerif (1973). Üslup Meselesi. Fikir ve Sanatta Hareket, s.88, Nisan
  • AKTAŞ, Şerif (1982). Edebiyatımızda Tenkit. Doğuş Edebiyat, S.26, Mayıs
  • AKTAŞ, Şerif (1983). Yahya Kemal’in Nesirlerinde Üslup (Ezansız Semtler). Ölümünün Yirmibeşinci Yılında Yahya Kemal Beyatlı, Ankara: TKAE Yayınları
  • AKTAŞ, Şerif (2002). Edebiyatta Üslup ve Problemleri. Ankara: Akçağ Yayınları
  • ASLAN, Üzeyir (2014). Babur Divanında Öncelemeler ve Öncelemelerde Paralelizm. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 4, İstanbul s.2
  • AYTAÇ, Gürsel (2009). Üslup Bilgisi (stilistik). İstanbul: Say Yayınları
  • AYTAŞ, Gıyasettin (2008). Çağdaş Gelişmeler Işığında Şiir Tahlilleri. Ankara: Akçağ Yayınları
  • BALKAYA, Dursun (2005). Lacan’ın Psikanalizi ve Bir Yazınsal Yapıt Çözümlemesi. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
  • BAYRAV, Süheyla (1999). Dilbilimsel Edebiyat Eleştirisi. Ankara: Multilingual Yayınları
  • BİLGEGİL, M. Kaya (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belagat). İstanbul: Enderun Kitabevi
  • BÖREKÇİ, Muhsine (2008). Atatürk’ün Nutuk’unda Söz Dizimi ve Üslup Özellikleri. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of İnternational Social Research, Volume: 1/5, Fall 2008.
  • BULAK, Şahap (2016). Bir Mikro Üslup İnceleme Denemesi: Ahmet Arif’in Merhaba, İçerde, Ay Karanlık Şiirlerinde Üslup. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 55, Erzurum.
  • CAFEROĞLU, Ahmet (1962). Filolog Gözü İle Tanpınar’ın Beş Şehir’indeki Kelime Üslubu. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul, C. XII
  • CANPOLAT, Mustafa (1980). Dilin Yapısı ve Yapıbilgisi. Türk Dili Dergisi XLI, S: 342, s.133-137, Mart 1980
  • COŞKUN, Menderes (2010). Üslup Çalışmaları Üzerine. Nesrin İnşası: Düzyazıda Dil, Üslup ve Türler (Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V), İstanbul: Turkaz
  • ÇALIŞKAN, Adem (2016). Necip Fazıl Kısakürek’in Çile Adlı Şiiri ve Çözümlemesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of İnternational Social Research, Cilt: 9, Sayı:42
  • ÇALIŞKAN, Adem (2012). Üslup ve Üslupbilim Üzerine-1: İlk Belirlemeler. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of İnternational Social Research, Cilt: 7 Sayı: 34
  • ÇAPAN, Pervin (1995). Divan Şiirinin Üslubuna Dair. Tuncer Gülensoy Armağanı, (ed. Ahmet Buran), Kayseri: Bizim Gençlik Yayınları.
  • ÇETİN, Nurullah (2006). Şiir Çözümleme Yöntemi. Ankara: Öncü Kitap Yayınları
  • ÇETİN, Nurullah (2010). Şiir Tahlilleri-1. Ankara: Öncü Kitap Yayınları
  • ÇETİŞLİ, İsmail (2001). Edebiyat Dili/Edebi Dil. Türk Yurdu Dergisi, Şubat-Mart, S.162-163
  • ÇETİŞLİ, İsmail (2004). Metin Tahlillerine Giriş/1-Şiir. Ankara: Akçağ Yayınları
  • ÇETİŞLİ, İsmail (2008). Edebiyat Sanatı ve Bilimi. Ankara: Akçağ Yayınları
  • ÇIKLA, Selçuk (2010). Türk Edebiyatrında Manzum Poetikalar. Ankara: Akçağ Yayınları
  • ÇOBAN, Ahmet (1999). Ahmet Haşim’in Şiir Üslubu. Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun
  • ÇOBAN, Ahmet (2004). Edebiyatta Üslup Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları
  • DEMİR, Meryem (2007). Türkçe Derslerinde Metin Çözümlemesine Üslupbilim Açısından Yaklaşım. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi
  • DEMİRCİ, Metin; GÜN, Mesut (2012). Rızaeddin Fahreddin’in Edebi Eserlerinde Üslup. The Journal of Academic Social Science Studies (Jasss), Volume: 5, Issue: 8, December 2012
  • DİLÇİN, Cem (2000). Divan Şiirindeki Paralel ve Ortak Söz Yapılarından Metin Eleştirisinde Yararlanma. Türkoloji Dergisi, c. XIII, 1.Sayı, Ankara.
  • DİVLEKÇİ, Celattin (2007). Tarihi Süreç İçerisinde Üsluba İlişkin Tanım Çabaları ve Bir Tanım Denemesi (I). AÜİFD, XLVIII, Sayı:2, Ankara.
  • DİVLEKÇİ, Celattin (2007). Tarihi Süreç İçerisinde Üsluba İlişkin Tanım Çabaları ve Bir Tanım Denemesi (II). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.49, Sayı: 1, Ankara
  • DUMAN, Asiye (2009). Metin Dil Bilimi Açısından Hacı Bektaş Veli’nin Şiirleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, sayı 51
  • EGE, Ufuk (1988). Stylistic Analysis of d.h. Lawrence’s Selected Short Stories. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi
  • GÖK, Adem (2015). İlk Osmanlı Şuara Tezkiresi Heşt Behişt’in Dili Üzerine Deyişbilimsel Bir İnceleme. Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri Kitabı (ed. Arda Arıkan), Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
  • GÜL, Meltem (2012). Tevfik Fikret ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Üslubunun Oluşumunda Dil Ögelerinin Belirleyiciliği Üzerine Bir Deneme. İDİL, 2012, Cilt: 1, Sayı: 5
  • GÜLTEKİN, İbrahim (2011). Hüsn ü Aşk’ın Anlam Dünyası ve Hüsn ü Aşk Bağlamında Şeyh Galib’in Üslup Özellikleri. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
  • KAPLAN, Mehmet (1982). Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat Devri Üslubu. Türk Kültürü, s.229, Mayıs 1982.
  • KAPLAN, Mehmet (1983). Tevfik Fikret (Devir-Şahsiyet-Eser). İstanbul: Dergah Yayınları
  • KAPLAN, Mehmet (1994). Şiir Tahlilleri-2. İstanbul: Dergah Yayınları
  • KAPLAN, Mehmet (2004). Kültür ve Dil. İstanbul: Dergah Yayınları
  • KARAGÖZ, Mustafa (2007). Dilin İşlevleri Açısından Kur’an Üslubu. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 9
  • KARAKAYA, Zeki (1996). Üslup ve Üslupbilim Kuramları. Samsun: Furkan Kitabevi
  • KILIÇ, Savaş (2005). Türkiye’de İlk Stilistik Çalışmaları – Leo Spitzer ve İzleyicileri. Uluslararası V. Dil, Yazın ve Deyişbilim Sempozyumu Bildirileri, Marmara Üniversitesi.
  • KİRKİZ, Saniye (2013). Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Şiirlerinde Yinelemeler. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • KUŞDEMİR, Ayşegül (2008). Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Huzur Romanında Dil ve Üslup. Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • MACİT, Muhsin (1990). Nesimi’nin Şiirlerinde Ahengi Sağlayan Unsurlardan Tekrarlar Üstüne Bir Deneme. Yönelişler, Sayı: 48
  • MACİT, Muhsin (1996). Divan Şiirinde Ahenk Unsurları. Ankara: Akçağ Yayınları
  • MORAN, Berna (2007). Edebiyat Kuramları ve Eleştiri. İstanbul: İletişim Yayınları
  • OKAY, M. Orhan (2013). Poetika Dersleri. İstanbul: Dergah Yayınları
  • ÖNAL, Mehmet (2008). Edebi Dil ve Üslup. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı: 36, Erzurum.
  • ÖZCAN, Tarık (2006). Şinasi’nin Şiirinde Dil ve Üslup. Türk Dili Dergisi, 658, 359-367, Ekim.
  • ÖZÜNLÜ, ÜNSAL (1990). Klasik Sözbilimin Deyişbilimdeki Uzantıları. Dilbilim Araştırmaları, Ankara.
  • SAPMAZ, Serfet (2012). Sevinç Çokum’un Eserlerinde Dil ve Üslup. Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi, Kırşehir.
  • SARAÇ, M. A. Yekta (2000). Klasik Edebiyat Bilgisi: Belagat. İstanbul: Risale Yayınları
  • SEZGİN, Fatın (1993). Dil ve Edebiyatta İstatistik ve Bilgisayar Uygulamaları. İstanbul: Dergah Yayınları
  • UÇMAN, Abdullah (1993). Edebiyat Eleştirisinde Devir Faktörü. Dergah Dergisi, Sayı: 44
  • USLU, Mustafa (1983). Üsluba Dair. Çınar Dergisi, Sayı: 1
  • ÜLSEVER, Şeyda (1990). Biçembilim: Bir Uygulama. Dilbilim Araştırmaları, Ankara: Hitit Yayınevi.
  • ÜST, Sibel (2014). Dilbilimsel İnceleme Yöntemleri ve Klasik Türk Edebiyatı. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2014, 7/2.
  • YETİŞ, Kazım (1996). Talim-i Edebiyat’ın Retorik ve Edebiyat Nazariyatı Sahasında Getirdiği Yenilikler. Ankara: Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
  • YILDIZ, Cemal (1991). Üslup ve Üslup İnceleme Metodları. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • YILDIZ, Hüseyin (2018). Eski Türk Bengü Taşlarında Paralelizm. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 4.Özel Sayı, s.93-122, Ağustos.
  • YÜKSEL, Ayşegül (1995). Yapısalcılık ve Bir Uygulama. Ankara: Gündoğan Yayınları.
Reklam (#YSR)