Çarpan (Çoğaltan) Katsayısı
Otonom harcamalarda meydana gelen artışların, milli gelir üzerinde nasıl bir etki ortaya koyacağını gösteren kavrama çarpan (Çoğaltan) katsayısı adı verilmektedir. Çarpan mekanizmasını mantığı, devresel akım diyagramından gelmektedir. Yani makro süreçte bireyler, firmalar ve devletten oluşan üçlü bir kesit varsa, bir tarafın kaybı diğer tarafın kazancını oluşturmaktadır. Çarpan katsayısı ilk olarak R.F.Kahn tarafından ele alınmıştır. Daha sonra ise Keynes tarafından geliştirilerek makro modellerde kullanılmaya başlanmıştır.
Örneğin devlet 10 milyar kamu harcaması yaptığında bu harcamayı maaş ödemesi şeklinde cari harcama olarak yaptığını varsayalım. Bu 10 milyarı elde eden bireyler tüketim harcaması yaparak firmalardan mal ve hizmet satın alacaklardır. Bu durumda tüketim harcamaları da 10 milyar artarken, firmalar da 10 milyarlık yeni yatırım yapacaklardır. Yani kısaca ifade etmek gerekirse, devletin yapmış olduğu 10 milyarlık kamu harcaması, ekonomide 10 milyardan birkaç kat fazla işlem hacmi doğuracaktır.
Çarpan mekanizması, otonom harcamalarda meydana gelen artışların, milli gelir üzerinde birkaç kat etki yaratacağını ortaya koyan bir sistemdir. Otonom harcamaların artması durumunda üretim miktarında bir artış yaşanacaktır. Milli gelirde bir artış yaratacaktır. Milli gelirin artması durumunda marjinal tüketim eğilimine bağlı olarak tüketim de de artış yaşanacaktır. Tüketimin artması bu defa yatırımları artıracak ve bu döngü bu şekilde devam edecektir. Yani, çarpan mekanizmasının işleyiş süreci, marjinal tüketim eğiliminin yüksekliğine bağlıdır.
Bu nedenle tam istihdama yaklaştıkça marjinal tüketim eğilimi azalacağı için, çarpan mekanizması eksik istihdamda daha etkin olmaktadır.
Çarpan katsayısının farklı türleri olmakla beraber, devletin olmadığı ve ekonominin dışa kapalı olduğu bir ekonomik durumda elde edilen çarpana basit çarpan adı verilmektedir.
Şeklinde formüle edilen basit çarpanın varsayımları şu şekildedir:
- Ekonomi dışa kapalıdır
- Devlet yoktur
- Devlet olmadığı için vergi ve transfer harcaması da yoktur
- Bu nedenle harcanabilir gelir, kişisel gelire eşittir
- Tüketim eğilimi (c) arttıkça, çarpan katsayısı da artmaktadır
